Gramatyka języka polskiego. Część I

S T A N I S Ł A W

S Z O B E R

GRAMATYKA JĘZYKA POLSKIEGO CZĘŚĆ I STANOWISKO LINGWISTYCZNE I CHARAKTERYSTYKA JĘZYKA POLSKIEGO. DIALEKTY POLSKIE I STOSUNEK ICH DO POL­ SKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO. JĘZYK STAROPOLSKI A NOWOPOLSKI. GRAMATYKA HISTORYCZNA A OPISOWA.

1 9

3

1

WYDAWNICTWO M. ARCTA W WARSZAWIE

GRAMATYKA JĘZYKA POLSKIEGO

s

T

A

N

I

S

PnOFESOR

Ł

A

W

S

UNIWERSYTETU

Z

O

B

E

R

WARSZAWSKIEGO

GRAMATYKA JĘZYKA POLSKIEGO OBRAZ NAUKOW Y WSPÓŁCZESNEGO POLSKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO

I. ST A N O W ISK O LIN G W ISTY C ZN E I CH AR A K TERY STY K A JĘZYKA PO L SK IE G O . D IALEKTY PO L SK IE I ST O SU N EK IC H DO PO L SK IEG O JĘZY K A LIT E R A C K IE G O . JĘZY K S T A R O P O L S K I A N O W O P O L SK I. GRAMATYKA H ISTO RY C ZN A A O P IS O W A . II. G ŁO SO W N IA : FIZJO L O G IC ZN A , PSY C H O LO G IC Z N A , FUNKCJONALNA I H IST O R Y C ZN A . III. S Ł O W O T W Ó R S T W O I ODM1ENNIA. IV. SK Ł A D N lA .

WYDANIE TRZECI F, ZUPEŁNIE ZMIENIONE

_________________________________ 1 9

W Y D A W N I C T W O

3

1_________________

M. A R C T A

W W A R S Z A W I E

S

T

A

N

I

S

Ł

A

W

S

Z

O

B

E

R

GRAMATYKA JĘZYKA POLSKIEGO CZĘŚĆ I ST A N O W IS K O L IN G W ISTY C ZN E I CH AR A K TERY STY K A JĘZYKA PO L SK IE G O . D IA LEK TY P O L S K IE I ST O SU N EK ICH DO PO L SK IEG O JĘZYKA L IT E R A C K IE G O . JĘZYK ST A R O P O L S K I A N O W O P O L SK I. GRAMATYKA H IST O R Y C ZN A A O P IS O W A .

1 9

W Y D A W N I C T W O

3

1

M. A R C T A

W "WARSZAWIE

Dr u k a r n i a Z a k ł a d ó w W y d a w n i cz ych M . A r c t , S. A. w Warszawie.

PRZEDMOWA. K siążka wychodzi w trzeciem w ydaniu i po raz trz e ci zupełnie się odm ienia; pozostaje jednak bez zm iany jej tytuł, k tó ry ją łączy z pierw otną jej postacią, więc dla zaznaczenia ciągłości i wytworzonej już kilkunastoletniej tradycji wydaję ją nie jako pracę nową, lecz p rzerobioną odm ianę opracow ań poprzednich. Zmiany, jakim książka w ciągu ubiegłych lat kilkunastu dw ukrotnie ulegała, były wywoływane po pierwsze chęcią auto­ ra usuw ania braków w ydań poprzednich, a po drugie zmieniającem i się p rzy każdem nowem w ydaniu celami i przeznacze­ niem książki. W wydaniu pierw szem z la t 1914— 16 „G ram atyka” m iała być przedew szystkiem przew odnikiem dla nauczycieli szkół średnich. Były to czasy, kiedy gram atyka szkolna u nas, jak zresztą w całej E uropie, dom agała się gruntow nej refo rm y w najistotniejszych swoich podstaw ach zarów no w zakresie matei’jału rzeczowego, jak w sposobie teoretycznego jego przed­ staw iania i m etodycznego podawania, a w zw iązku z tern w pew­ nych szczegółach także w term inologji. Trzeba było gram atykę szkolną [powiązać z nowoczesnemi poglądam i na fakty i zja­ w iska językowe, trzeb a ją było oprzeć na podstaw ach nau­ kowych. W p rac y „G ram atyka w szkole średniej, jej zadania, m e­ toda, p ro g ram , teo rja i zakres w ykładu” (osobne odbicie z „Wy­ chowania w dom u i szkole” m arzec — kwiecień — maj 1913 r.)

VI

starałem się tę podstaw ę bliżej określić i uzasadniałem , że szukać jej należy nie w gram atyce historycznej, bez opisowopsychologicznej. W związku z tem zasadniczem stanow iskiem za główne swoje zadanie w czasach pierw szego wydaw ania książki (1914— 1916) uważałem przedstaw ienie s y s t e m u gram atycznego w spół­ czesnego polskiego języka literackiego, ograniczając w yjaśnienia historyczne tylko do przeżytków gram atycznych, W czasie przygotow yw ania wydania drugiego (z r. 1923) m iałem za sobą dwie prace, któ ry ch stw orzenie zmieniło nieco mój stosunek do celów, jakie pierw otnie zakreślałem tej książce. O pracow ana przeze m nie w latach 1917— 1918 „Zwięzła gra­ m atyka języka polskiego”, nazw ana w późniejszych w ydaniach „G ram atyką polską w ćw iczeniach” i ogłoszone w 1921 „Zasa­ dy nauczania języka polskiego” zaspokajały w znacznej m ierze p otrzeby nauczania szkolnego w zakresie niższym i średnim . Można więc było wyjść poza granice p ro g ram u szkolnego i opis współczesnego system u gram atycznego uzupełnić i pogłębić treściw em , ale system atycznem oświetleniem historycznem . Dzięki tem u tre ść teoretyczna książki się pom nożyła, usunąłem natom iast m ate rja ł do ćwiczeń praktycznych, gdyż ten, ze znacznem i zresztą zm ianam i rzeczowem i, um ieściłem we w spom nianym wyżej podręczniku szkolnym. Książka w ten sposób przerobiona przez cały czas swojego istnienia była w zakresie gram aty k i opisowej podręcznikiem uniw ersyteckim ; koi‘zystali z niej także dla pogłębienia swojej wiedzy o języku nauczyciele. W ydanie drugie mniejwięcej tak samo, jak pierw sze, było w obiegu la t siedem (1923— 1930). Gdy nadszedł m oment, że się trzeba było zastanow ić nad nowem, trzeciem z kolei, wy­ daniem , m iałem za sobą dziesięcioletnie doświadczenie naucza­ nia uniw ersyteckiego na katedrze języka polskiego. D ośw iad­ czenie to wskazywało mi, że pomimo wzbogacającej się z ro ­ k u na ro k naszej lite ra tu ry podręcznikow ej, pomimo ukazania się tak cennych pod względem naukowym dzieł, jak przede-

VII

wszystkiem wydana przez Akademję Um iejętności „G ram atyka języka polskiego” w opracow aniu T. Benniego, K. Nitscha, J . Łosia, J. Rozwadowskiego i H. Ułaszjma (Kraków 1923), m łodzież uniw ersytecka nie m a książki, któ rab y całkow icie odpowiadała potrzebom naukowego studjum języka polskiego. Postanow iłem przeto w trzeciem w ydaniu książki ten b rak choć w części uzupełnić. Zachowując nadal w treści głównej .opis współczesnego system u gram atycznego polskiego języka literackiego, p rzed ­ staw iłem we wstępie stanow isko lingwistjmzne i charakterystykę języka polskiego, włączając także obraz dialektów polskich. Ten wstęp stanow i część pierw szą książki. Część dimga, jednocześnie ogłaszana, została poświęcona głosow ni; część trz e ­ cia będzie zaw ierała słow otw órstwo i odmiennie, a część czw ar­ ta —składnię. Książka, jak każde dzieło syntetyczne, nie m ogłaby powstać bez uprzednich prac m onograficznych, z któ ry ch z wdzięczno­ ścią dla ich autorów korzystałem i k tóre we właściwych m iej­ scach i w w ykazach bibljograficznych cytowałem. W śród tych p ra c osobno tutaj m uszę wym ienić m onografje dialektologiczne K. Nitscha, jak rów nież jego pracę syntetyczną, poświęconą dialektom polskim we wspom nianej akadem ickiej „G ram atyce języka polskiego”. Dla uniknięcia nadm iernej liczby odsyłaczów niewszędzie p ra c e te, gdzieby należało, przytaczałem , zaznaczam więc tutaj ogólnie, że przykłady w znacznej m ierze stam tąd czerpałem . K orzystałem też z m ap dialektologicznych tegoż autora. Podana p rzeze m nie na końcu pierw szej części m apa dialektów została opracow ana na podstaw ie: 1) K. N itscha a) Mapy dialektów polskich, Kraków 1916 r. b) jego Mapy głównej, umieszczonej w akadem ickiej G ram atyce jęz. poi. K raków 1923 i 2) E. Ro­ m era i J. Wąsowicza „P olska”, Lwów—W arszawa 1930, gdzie prócz podziału politycznego zostały w mapie dodatkowej p rze d ­ staw ione stosunki narodowościowe.

VIII

Już po w ydrukow aniu odnośnych arkuszy w yszły p race 1) S. Słońskiego Dzieje języka polskiego i Początki piśm ien­ nictwa polskiego. O dbitka z „W iedzy o P olsce” t. II str. 40'. W arszawa, 1931 i 2) Z. Stiebera, Z zagadnień podziałów d ia ­ lektycznych g ru p y zachodnio-słow iańskiej Lud Slow. 1, 2, 212— 244. Kraków, 1930 i D yspalatalizacja *e > o i *e j> a w daw nych dialektach pogranicznych łużycko-polskich. SO. 9, 498—505. Poznań, 1930. Nie m ogąc ich przytoczyć we właściwem m iej­ scu, wym ieniam je tutaj jako uzupełnenie wykazów b ibliogra­ ficznych. Przez niedopatrzenie pom inięte też zostały w wykazie lite ­ r a tu r y na str. 214 prace E. K licha: 1) ly z li jako jedna z cech wymowy w arszaw skiej JP . 3, str. 140— 1, 2) Pokłosie gwarowo z najnowszego utw oru O rkana „D rzew iej” P o r. Jęz. 12, 83 nst. i 110 nst. 3) rec. A. B riicknera G eschichte der ä lteren poln. Schriftsprache SO. 3— 4 str. 381— 98, 4) rec. A. B riicknera Słownik Etym olog, jęz. poi. (pożyczki ru sk ie w jęz. pol.) SO. 8, str. 493— 510. Na zakończenie składam serdeczne podziękow anie p. dr. Halinie Św iderskiej-Konecznowej, k tóra życzlnvie podjęła się tru ­ du dopom agania m i w p rac y korektorskiej i przejrzała znaczną część arkuszy części pierw szej. Jeżeli książka będzie wólna od poważnych błędów drukarskich, to jej to przedew szystkiem będę zawdzięczał. Składam też tu taj publicznie podziękow anie synowi m oje­ mu W ojciechowi, k tó ry podjął się pracy kartograficznego wy­ konania m apy dialektów. Stanisław Szober. W arszaw a d n ia 26 k w ie tn ia 1931 r.

T R E ŚĆ . 1)

A. O k re śle n ie tr e ś c i, z a w a rte j w p o ję c iu ty tu ło w e m (§

1

B . S tanow isko p o ls z c z y z n y w św iecie ję z y k o w y m (§§ 2 — 4 3 ) I. II.

J ę z y k i in d o e u ro p e js k ie (§§ 2 — 3 ) . J ę z y k i sło w iań sk ie (§§ 4 — 2 5 ) ......................................................

2 4

a) S to su n e k ję z y k ó w sło w iań sk ich do b a łty c k ic h ( § § 5 — 9)

5

a) P) Y) 5)

W łaściw o ści W łaściw o ści W łaściw o ści W łaściw o ści

b a łt.-sło w . b ałt.-sło w . b a łt.-sło w . b a łt.-sło w .

w w w w

d z ie d z in ie d z ie d z in ie d z ie d z in ie d z ie d z in ie

g ło so w n i (§ 6) d e k lin a c ji (§ 7) k o n ju g a c ji (§ 8 ) sk ła d n i (§ 9 ) .

b ) C h a ra k te ry s ty k a ję z y k a p ra sło w ia ń sk ie g o (§§ 1 0 — 1 6 ) .

5

6 7 7 9

a ) W łaściw o ści p ra sło w . w d z ie d z in ie g ło so w n i (§ 1 0 ) . 9 p) W łaściw o ści p ra s ło w ia ń sk ie w d z ie d z in ie sło w o tw ó rstw a (§ 1.1) . . . . . . . . . . ............................................... 22 Y) W łaściw o ści p ra s ło w ia ń sk ie w d e k lin a c ji rz e c z o w n i­ ków ( § 12 ) ' . ' . ' ............................................................. ...... 22 o) W łaściw o ści -p ra sło w ia ń sk ie w z a k re s ie p rz y m io tn i­ 25 ków ( § 1 3 ) ................................................................................. s) W łaściw ości p ra sło w . w d e k lin a c ji zaim k ó w (§ 1 4 ) . ’ 2 5 C) W łaściw ości p ra s ło w . w z a k re sie lic z e b n ik ó w ( § 1 5 ) 26 yj) W łaściw o ści p ra sło w . w z a k re s ie czaso w n ik a (§ 1 6 ) 26 e) W z a je m n e u sto su n k o w a n ie ję z . sło w iań sk ich ( § § 1 7 — 2 5 )

28

a ) W łaściw ości k la s y fik a c ji lin g w isty c z n e j (§ 1 7 ) . . 28 P) W sp ó łczesn e lin g w isty c z n e u sto su n k o w an ie jęz y k ó w ...........................................28 sło w iań sk ich (§§ 1 8 - 21 ) Y) G e n e a lo g ic z n a k la s y fik a c ja ję z y k ó w sło w ia ń sk ich (§§ 2 2 — 2 5 ) 33 III.

J ę z y k i z a c h o d n io -sło w iań sk ie (§§ 2 6 — 3 1 )

.

.

.

.

.

a) C echy c h a ra k te ry s ty c z n e ję z y k ó w z a ch o d n io - sło w ia ń ­ sk ic h (§ 26) . . . . . . . . . . . . . . b ) Z ró żn ic o w an ia d ia le k ty c z n e o b sz a ru zach o d n io -sło w iań sk ie g o (§§ 2 7 — 3 1 ) .............................................. a ) C echy c h a ra k te ry s ty c z n e czesk o -słow ack ie (§, 2 8 ) . P) C ech y c h a ra k te ry s ty c z n e łu ż y c k o -le e h ic k ie (§ 2 9 ) . Y) C echy w y o d rę b n ia ją c e łu ż y c z y z n ę (§ 3 0 ) . . . . o) R o z p a d śro d o w isk a łu ż y c k o -le c h ic k ie g o n a o d łam łu ­ ż y c k i i le c h ic k i (§' 3 1 )

39 39 41 41 41 45 48

X IV .

J ę z y k i le c h ic k ie (§§ 3 2 — 3 9 )

.

50

a) C echy c h a ra k te ry s ty c z n e le c h ic k ie g o śro d o w isk a ję z y ­ kow ego (§ 3 2 ) ..................................................... b ) Z ró ż n ic o w a n ie d ia le k t, o b sz a ru le c h ic k ie g o (§§ 3 3 — 3 9 ) a ) C ech y w sp ó ln e p o la b sk o -p o m o rsk ie (§ 3 4 ) . . . ¡3) C echy w sp ó ln e p o m o rsk o -p o lsk ie (§ 3 5 ) . . . . Y) P rz y p u s z c z a ln y p rz e b ie g d ia le k ty c z n e g o ro z p a d a n ia się le c h ic k ie g o 'śro d o w isk a ję z y k o w e g o (§ 3 6 ) . . o) C ech y w y ró ż n ia ją c e p o ła b sz c z y z n ę (§ 3 7 ) . . . s) C echy w y ró ż n ia ją c e p o m o rsz cz y zn ę (§ 3 8 ) . . . C) C echy w y ró ż n ia ją c e p o lsz cz y zn ę (§ 3 9 ) . . . . V.

P o d sta w y p o k re w ie ń stw a ję z y k o w e g o (§§ 4 0 — 4 3 ) . . .

50 55 56 57 60 62 71 75 78

a) J ę z y k , d ia le k t, g w ara (§ 4 0 ) . . . . . . . . . 78 b) J ę z y k zb io ro w isk o w y a in d y w id u a ln y i p o sta ci ich .............................................. 81 is tn ie n ia (§ 4 1 ) c) N a tu ra p o k re w ie ń stw a ję z y k o w e g o (§ 4 2 ) .................................... 88 d ) P rz e b ie g i p o w sta w a n ia d ia le k tó w i ro z p a d a n ia się p ra ję z y k ó w (§ 4 3 ) ..........................................................................................9 4 C. I. II. III.

J ę z y k p o ls k i (§§ 4 4 — 8 9 ) .............................................................—

O b szar ję z y k a p o lsk ie g o (§ 4 4 ) ............................................................. 1 0 3 D ia le k ty p o ls k ie i ic h p o d z ia ł (§ 4 5 ) ............................................... 1 0 4 N a jw ażn iejsze ry s y p o lsk ie j g ra m a ty k i g w arow ej w je j p r z e ­ ciw ień stw ie do g ra m a ty k i ję z y k a w y k szta łc o n e g o (§§ 4 6 —-5 7 ) 107 a) N ajw ażn iejsze w łaściw ości g łoskow e (§§ 4 6 — 5 5 ) .................................

gw ar

p o lsk ich 107

a) ¡3) Y) S) e) C)

P o m ie sz a n ie sam o g ło sek i y (§ 4 7 ) ..................................1 0 8 S am o g ło sk i p o c h y lo n e w gw arach p o lsk ic h (§ 4 8 ) . 109 S am o g ło sk i nosow e w g w arach p o lsk ic h (§ 4 9 j . . 111 S am o g ło sk i c z y ste p rz e d sp ó łg ło sk a m i nosow em i (§ 5 0 ) 114 T a k zw ane m a z u rz e n ie w g w arach p o ls k ic h (§ 5 1 ) . 1 1 4 S p ó łg ło sk i w argow e i w arg o w o -zęb o w e w g w arach p o lsk ich ( § 5 2 ) ................................................................................ 1 1 6 7j) S p ó łg ło sk i ty ln o ję z y k o w e w g w a ra c h p o lsk ic h (§ 5 3 ) 1 1 7 ■9-) S p ó łg ło sk a ł i g ru p y gło sk o w e z n ią zw iązan e (§ 5 4 ) 118 t) S p o so b y m ięd z y w y ra zo w e g o u p o d o b n ia n ia k ońcow ych sp ó łg ło sek w y raz u (§ 5 5 ) ......................................................1 1 9 b) N ajw ażn iejsz e w łaściw ości g w ar p o lsk ich w z a k re s ie d e ­ k lin a c ji i k o n ju g a c ji (§§ 5 6 — 5 7 ) ................................. . 1 2 1 a)

A rc h a iz m y d e k lin a c y jn e i k o n ju g a c y jn e g w a r p o l­ sk ich (§ 5 6 ) . . . . . . . . . . . . . 121 ¡3) N o w o tw o ry d e k lin a c y jn e i k o n ju g a c y jn e (§ 5 7 ) . . 124

XI IV .

C h a ra k te ry s ty k a (§§ 5 8 — 7 8 )

p o sz cz e g ó ln y c h o b szaró w d ia le k ty c z n y c h ...................................................................

126

a) D ia le k t w łaściw ej W ie lk o p o lsk i (§§ 5 8 — 5 9 ) . . . . a ) C h a ra k te ry s ty k a całej d z ie ln ic y (§ 5 8 ) . . . . [3) C h a ra k te ry s ty k a p o sz c ze g ó ln y ch obszSrów (§ 5 9 ) .

126 126 128

b ) D ia le k t K ra jn y i B orów T u c h o lsk ic h (§§ 6 0 — 6 1 ) . . a ) C h a ra k te ry s ty k a całej d z ie ln ic y (§ 6 0 ) . . . . ¡3) C h a ra k te ry s ty k a p o szc z e g ó ln y c h obszarów (§ 6 1 ) .

130 130 131

c) D ia le k t w łaściw y ch K ujaw (§ 6 2 ) . . . d) D ia le k t c h e łm iń sk o -d o b rz y ń sk i (§§ 6 3 — 6 4 )

. . .

a ) C h a ra k te ry s ty k a całej d z ie ln ic y ( § 6 3 ) (3) C h a ra k te ry s ty k a o b sz aru g ru d z ią d z k ie g o

. .

. .

132 134

. . . (§ 6 4 ) .

. .

134 135

e) D ia le k t k o ciew sk i (§§ 65-— 6 6 ) ............................................... 136 a) C h a ra k te ry s ty k a całej d z ie ln ic y (§ 6 5 ) . . . . 136 ¡3) C h a ra k te ry s ty k a p o szc zeg ó ln y ch obszaró w (§ 66 ) . 1 3 7 i ) D ia le k t ch ełraiń sk o -m azo w ieck i (§§ 6 7 — 6 8 ) . . . . 138 a ) C h a ra k te ry s ty k a całej d z ie ln ic y (§ 6 7 ) . . . . 138 (3) C h a ra k te ry s ty k a p o szc z eg ó ln y c h ob szaró w (§ 68 ). 1 4 0 g) D ia le k t m azo w ie c k i (§§ 6 9 — 7 0 ) ........................................ a ) C h a ra k te ry s ty k a całej d z ie ln ic y (§ 6 9 ) . . . . p) C h a ra k te ry s ty k a p o sz cz e g ó ln y c h o bszarów (§

144 144 7 0 ) .1 4 5

h) D ia le k t m a ło p o lsk i (§§ 71 — 7 2 ) ...............................................1 5 2 a ) C h a ra k te ry s ty k a catej d z ie ln ic y (§ 7 1 ) . . . . 152 ¡3) C h a ra k te ry s ty k a p o sz c z e g ó ln y c h ob szaró w (§ 7 2 ) .1 5 3 i) D ia le k t ślą sk i (§§ 7 3 — 7 4 ) ............................................... a ) C h a ra k te ry s ty k a całej d z ie ln ic y ( § 7 3 ) . . . ¡3) C h a ra k te ry s ty k a p o szc z e g ó ln y c h obszarów ( § 7 4 )

. . .

161 161 164

j) D ia le k ty p o ls k ie n a te r y to r ja c h ję z y k o w o m iesz a n y c h (§§ 7 5 — 7 8 ) ............................................... 172 a ) U w agi o g ó ln e ( § 7 5 ) .................................................................. 1 7 2 ¡3) J ę z y k p o lsk i n a te r e n ie lite w sk im i b ia ło ru sk im ( § § 7 6 — 7 7 ) .......................................................................................1 7 2 i ) J ę z y k p o lsk i n a te r e n ie m iesz a n y m p o ls k o -u k ra iń ­ skim ( § 7 8 ) 179 V. V I.

V II.

D ia le k ty ludow e a p o ls k i ję z y k lite r a c k i (§§ 7 9 — 8 0 ) . J ę z y k n o w o p o lsk i a s ta ro p o ls k i (§§ 8 1 — 8 8 ) . . . . cc) Z asad y h is to rji ję z y k o w e j (§§ 8 1 — 8 3 ) . . . . ¡3) G łów ne o k re s y w h is to r ji ję z y k a p o lsk ie g o lite r a c ­ k ieg o (§§ 8 4 — 8 8 ) .......................................

246

G ra m a ty k a opiso w a a h is to ry c z n a (§ 8 9 ) .

265

.

.

.

.

.

183 216 216

XII

OBJAŚNIENIE NAJW AŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW. 1

EP.

E n c y k lo p e d ja P o ls k a A k. U m . to m h is to rja . K raków , 1 9 1 5 .

i 2 . J ę z y k P o ls k i

i je g o

G P.

G ra m a ty k a P o lsk a , w y d a n a p rz e z P o ls k ą A k ad em ję U m ie ję tn o śc i, w opraco w an iu T. B e n n ie g o , J . B o sia, K . N itsc h a , J. R o zw a­ dow skiego i II. U ła sz y n a . K rak ó w , 1 9 2 3 .

Iz v .

Iz v ë s tija o td ë le n ija ru ssk . ja z . A k a d e m ii N au k . P e te r s b u rg .

JA .

A rch iv fü r slav. P h ilo lo g ie h e ra u sg e g e b . v o n V. J a g ić . B e rlin .

JP .

J ę z y k P o ls k i, o rg a n T ow . M iło śn ik ó w J ę z y k a P o lsk ie g o , w y d a­ w any p o d re d a k c ją K. N itsc h a . K raków .

K Z.

Z e its c h rift fü r v e rg l. S p ra c h fo rsc h u n g au f d em G e b ie te d e r in d o g e rm a n . S p ra c h e n G ö ttin g e n .

M P K J. M a te rja ty i P ra c e K o m isji Ję zy k o w e j t. I — V III. K rak ó w , 1 9 0 4 — 1 8 .' PF.

A k a d em ji

U m ieję tn o ści,

P ra c e F ilo lo g ic z n e , z ało ż o n e p rz e z A . A. K ry ń sk ie g o , w y d a ­ w ane obecn ie p rz e z W . D o ro sz e w sk ie g o , A . A. K ry ń sk ie g o , Z. B em p ick ieg o , S. S ło ń sk ie g o i S. S z o b e ra . W arszaw a.

K ES.

R ev u e des é tu d e s slav es. P a ris .

R S.

R o c z n ik S la w isty c z n y , w y d aw an y p rz e z J . B o sia, K. N isch a i J . R o zw adow skiego . K rak ó w .

R W F . R o z p ra w y W y d z ia łu F ilo lo g ic z n e g o A k a d e m ji U m iejętn o ści. SO .

S la v ia O cc id e n ta lis, w y d aw an a p rz e z I n s ty tu t Z ach o d n io -slo w ia ń sk i p rz y U niw . P o zn ań sk im p o d re d a k c ją M ik o ła ja R u d n ic k ie g o . Poznań.

S y m b . S y m b o lae G ram m a tic a e in h o n o rem Jo a n n is R ozw adow ski, t. I — II. K raków , 1 9 2 7 — 8 . Z S IP h . Z e its c h rift f ü r slav . P h ilo lo g ie , h e ra u sg e g e b . von M . V asm er. L e ip z ig . *■ v Z M N P . Z u rn a l M in is te rs tv a N a ro d n a g o P ro s v è S c e n ija . P e te r s b u rg .

W S T Ę P . A.

O kreślenie treści, zaw artej w pojęciu tytufowem. N,

§ 1. Główną i podstawową treścią tej książki jest gram a­ tyka opisowa współczesnego polskiego języka literackiego. W yrażenie „gram atyka opisowa współczesnego polskiego języka literackiego” jest znakiem pojęcia złożonego. Pojęcie to zaw iera w sobie następujące składniki: 1) „gra­ m atyka o p i s o w a ”, 2) „język p o l s k i ”, 3) „polski język l i t e ­ r a c k i ” i 4) „ w s p ó ł c z e s n y polski język litera c k i”. Pojęcie języka p o l s k i e g o przeciw staw ia się pojęciu in ­ nych języków ; dlatego też dla wytknięcia ogarniającego go za­ kresu i przedstaw ienia zawartej w niem treści trzeba określić stanowisko polszczyzny w śród innych języków świata. Pojęcie polskiego języka l i t e r a c k i e g o przeciw staw ia się pojęciu polskich d i a l e k t ó w l u d o w y c h i wymaga okre­ ślenia wzajemnego ich ustosunkowania. Pojęcie w s p ó ł c z e s n e g o polskiego języka literackiego przeciw staw ia się pojęciu języka s t a r o p o l s k i e g o i wymaga rów nież wyjaśnienia wzajemnego ich stosunku. .W reszcie pojęcie gram atyki o p i s o w e j przeciw staw ia się pojęciu gram atyki h i s t o r y c z n e j i nasuwa potrzebę wyja­ śnienia stosunku, jaki zachodzić powinien wr m etodach badań gram atycznych m iędzy opisem współczesnego system u gram a­ tycznego a historycznem traktow aniem faktów gram atycznych. -St. S zo b er. — G ram aty k a jęz. p o lsk , — 1

2

J ę z y k i in d o e u ro p e jsk ie .

B.

Stanowisko polszczyzny w św iecie językowym, I.

JĘZYKI INDOEUROPEJSKIE.

§ 2. Język polski należy do g ru p y języków s ł o w i a ń ­ s k i c h , a wraz z nią wchodzi w skład wielkiej rodziny języków i n d o e u r . o p e j s k i c h , przez niektórych uczonych polskich zwanych także językam i a r j o - e u r o p e j s k i e m i. Do rodziny indo-europejskiej należą następujące najważniej­ sze g ru p y językow e: 1) g ru p a i n d o - i r a ń s k a , skąd pow stały język staroindyjski w jego dwóch postaciach — dialekcie wedyjskim i sanskrycie, średnio-indyjski i współczesno narzecza indyj­ skie, tudzież narzecza starego Iranu, zachowane w dialekcie Awesty, pism a świętego wyznawców Z aratu sztry i staroperskich napisach Darjusza, dialekt średnioperski i współczesne języki now oirańskie, — nowo-perski, kurdyjski, beludżystański, afgański, dialekty pam irski i osetyński; 2) grupa t o c l i a r s k a , k tó ­ rej pom niki piśm iennicze niedawno zostały odnalezione we wschodnim T u rk iestan ie; 3) grupa o r m i a ń s k a ; 4) grupa g r e c k a w postaci licznie rozgałęzionych dialektów starogreckich, dialektów średnio- i nowo-greckicli ze współczesnym języ­ kiem greckim literackim na czele; 5) grupa a l b a ń s k a , zacho­ wana dziś w dialektach albańskich; 6) grupa i t a l s k a , do któ­ rej należy m iędzy innemi język łaciński i rozw inięte z ludowej łaciny współczesne języki r o m a ń s k i e ; m iędzy innem i włoski, francuski, hiszpański, portu g alsk i i ru m u ń sk i; 7) grupa c e l ­ t y c k a , do której m iędzy innemi należą współczesne dialekty bretońskie i iry jsk ie ; 8) grupa g e r m a ń s k a , do której m ię­ dzy innemi należą współczesne języki niem iecki, angielski, duń­ ski, norw eski i szwedzki; 9) grupa b a ł t y c k a , obejm ująca za­ m arły już język staropruski i żyjące do dnia dzisiejszego języki litew ski i łotew ski; 10) grupa języków słowiańskich. § 3. W szystkie te języki i g ru p y językowe przez stopnio­ we, długowiekowe przem iany rozw inęły się z jednego wspól­ nego pnia, zwanego językiem p r a i n d o e u r o p e j s k i m . Na

J ę z y k i in d o e u ro p e jsk io .

3

wspólność ich pochodzenia wskazuje nietylko wspólny zrąb za­ sobu słownikowego, lecz także wspólność zasad budowy gram a­ tycznej. Oczywiście, w skutek zmian, jakie każdy z tych języ­ ków w długowiekowej swojej histo rji przeszedł, wiele z tych wspólnych rysów zatarło się tak bardzo, że może je doj­ rzeć tylko oko, uzbrojone rozległą wiedzą gram atyki porów ­ nawczej i odpowiednią, udoskonaloną m etodą naukowego p atrze­ nia na rzeczy; są jednak wypadki, w k tórych podobieństwa, łączące te języki w jedną całość, uw ydatniają się przy pow ierz­ chownej nawet obserwacji. Oto, naprzykład, nazwy różnych stopni pokrew ieństw a: M a t k a : stindyjsk. mätar-, ogólno-greck. par/jp, łać. muter, niem ieck. mutter, litewsk. mote, dopełń, moters, stsł. mati, dopełń, mater-e, staropolsk. mać, dopełń, macierz-e... B r a t : stindyjsk. bhriitar-, greek, cfpar/jp, łać. frater, litewsk. broter-elis, stsł. bratru. S i o s t r a : stindyjsk. svasar-, łać. soror, niemieck. schwester, stsł. sestra. S y n : stindyjsk. sünu-, litewsk. sünüs, stsł. syiio. Nazwy niektórych zwierząt. O w c a : stindyjsk. avi-, litew sk. avis, łać. ovis, stsł. ovb-ca. Ś w i n i a : stindyjsk. süTcara-, łać. sus, polsk. świ-nia. M y s z ; stindyjsk. müs-iJca-, greek, jioę, łać. mü8, niem ieok. maus, stsł. mißb. Nazwy części ciała ludz­ kiego i zwierzęcego. No s , n o z d r z e : stindyjsk. näsä, litew sk. nósis, niem ieck. nase, stsł. nosa. K r e w : stindyjsk. Icravis- (suro­ we, krwawe mięso), łać. cruor, stsł. krz,vb. B r e w : stindyjsk. bhrü-, greek, otppuę, litew sk. bruvis, stsł. br'övb. Poza tem cały szereg innych wyrazów. D o m : greek. Sópoc, łać. domus, stsł. domu,. D r z w i : stindyjsk. dvärä, stsł. dvbrb. L iczebniki: d w a : stin­ dyjsk. dva-, łać. duo, litewsk. dii, stsł. dova; t r z y : stindyjsktri-, łać. tres, litewsk. trys, stsł. trbje. Form y 3. osoby liczby pojed. słowa być: stindyjsk. as-ti. greek, son, łać. es-t, niem ieck. is-t, stsłow. jes-tb. Form a 3. osoby liczby mnogiej od tem atu praindoeuropejskiego bhero/bhere- ma postać w stindyjsk. bhara-nti, w greek, (w dialekcie doryckim ) poi. wilk, por. stind. vrka-; lot. gurste ‘garść lnu’, stsł. ' grr>stb, pol. garść < prasłow. *ggęstb, por. gr. á-fsípw < b.yép'iw, ‘zbieram ’, afoptc ‘zeb ran ie’. 3) I-e en przeszło w bałtycko-słow. on > dij, skąd potem bałt. aij, słow. u. Np. lit. plaü-k-ti ‘płynąć’, stsł. p lu ti ‘płynąć’, por. gr. -Xéw ‘płynę’ < jiaśF“ *^Xeuo). Podobnie grupa ev, k tóra powstawała z eu przed samogło­ skami, rozw inęła się w bałt.-słow. av, skąd bałt. au, słow. ov, o ile potem nie następowała sam ogłoska przednia. Np. stlit. navas, nowolit. 7iaüjas, stsł. 7iovs, por. g r. < vśpoę. 4) I-e spółgłoski zwarte przydechow e dźwięczne bh dh gh zatraciły w bałt.-słow. przydech i przeszły w odpowiednie nieprzydechow e b d g. Np. lit. biiti, ‘być’, stsł. byti, p. być, por..

6

W łaściw ości b ałt.-sło w . d e k lin a c ji.

stind. b h u b h a u d m i ‘jestem ’; lit. dumai ‘dym ’, stsł. dym z, p. dym, por. stind. d h u m a lit. lengsus, stsł. Ibgzkb, por. stind. laghu- ‘lekki’. ¡3) W ła ściw o ści b a łtycko -sło w ia ń skie w d zied zin ie deklin a cji.

§ 7. 1) Prajęzyk bałtycko-słow iański rozw inął nową, wła­ ściwą sobie form ę dopełniacza 1. poj. rzeczowników m ęskich i nija­ kich typu wilk, sito ; form a ta z pochodzenia swojego jest praw ­ dopodobnie form ą dawnego praindoeuropejskiego pocliodnika (ablativu) i kończyła się w prajęzyku indoeurop. na-od (por. stind. vrkad, stłać. Onaiv0d), skąd bałt.-słow. a, z czego lit. -o, slow. -a. Np. lit. vilko, stsł. vh ka . 2) P rajęzyk bałtycko-słowiański w ytw orzył właściwą sobie, nową końcówkę celownika 1. mn. -mus, skąd stłit. -mus, nowolit. -ms, slow. -mą. Np. stlit. mumus, nowolit. murns ‘nam ’, stlit. kaltienms ‘winowajcom’ (A . B ezzenberger, L itauische und lottisclie D rucke des 16 Ja h rh u n d e rts, G óttingen 1875, str. 36), nowolit. pónams ‘panom ’, svecidrns ‘gościom ’, raitkoms ‘rękom ’, śirdbns ‘sercom ’, sunicms ‘synom ’, stsł. kręgotnz, rgkamz, gostbmz, sijm m z. 3) W deklinacji rzeczowników z tem atam i na -i-, -u- pra­ język bałtycko-słowiański wprowadził właściwe sobie końcówki, w narzędniku 1. poj. -mi, skąd lit. -mi, słow. -mb, i w narzędniku 1. mn. mis, skąd lit. -mis, słow. -mi. Np. lit. nalctimi ‘nocą’, naktim is ‘nocami’, sunum i ‘synem ’, sunum ls ‘synam i’ ; stsł. gostbmb, gostbmi, sym m b, sy m m i. 4) W deklinacji rzeczowników z dawnemi tem atam i spół- głoskowemi prajęzyk bałtycko-słow iański form y ze spółgłoskowemi przyrostkam i przypadkow em i urobił według analogji do odpowiednich form w tem atach na -i-, czyli tem aty spółgłosko­ we przekształcił w tych przypadkach na tem aty na -i-. Np. lit. akmu ‘kam ień’, tem at akmen-: akmen-i-mi ‘kam ieniem ’, akmen-l-ms ‘kam ieniom ’, akmen-i-mis ‘kam ieniam i’, akmen-y-sl 1w kam ieniach’, stsł. kamy ‘kam ień’, tem at kamen-: kamen-b-mb, kamen-b-mb, kamen-b-mi, kamen-b-cho.

W łaściw ości b a łt.-sło w . k o n ju g a c ji i sk ła d n i.

7

5) Tem aty spółgłoskowe imiesłowów prajęzyk bałtyckosłowiański rozszerzył przez dodanie p rzy ro stk a -io-. Np. lit. ueżąs ‘wiozący’, vëêancio ‘wiozącego’ < *vezant-jo, stsł. vczy ‘w iozący’, vesqsta ‘wiozącego’ < *vezont-ja, por. stind. vahan ‘wiozący’, vahani-as ‘wiozącego’, łać. vehens, vehent-is. W łaściw ości bałtycko-słow iańskie w d zied zin ie ko njugacji.

§ 8. W dziedzinie konjugacji prajęzyk bałtycko-słow iański za­ tracił stare praindoeuropejskie form y czasu przeszłego (imperfectum i perfectum ) i rozw inął nowe form y p ra e te riti; form y te, wprawdzie w szczegółach swojego późniejszego, bałtyckiego i sło­ wiańskiego, rozw oju widocznie się wzajemnie różnią, ale właściwa im podstawa pienna jest wspólna; są to tem aty, utworzone zapomocą przyrostków -B- lub (lit. -0-, słow. -«-) ; przyezem jest rzeczą bardzo znamienną, że rozkład tych tem atów w po­ szczególnych typach czasownikowych naogół je st ten sam w ję­ zykach bałtyckich i słow iańskich. Np. lit. praes. nesa ‘niesie’, praet. nësé, stsł. praes. neaets, im perf. nesë-ase, lit. praes. veda ‘wiedzie’, praet. vëdô, stsł. praes. vedétz: im perf. vedë-ase, lit. praes. gêna ‘pędzi, goni’: praet. ginę, stsł. praes. źenetz, im ­ perf. éenë-ase. o) § 9.

W łaściw ości b a łtycko -sło w ia ń skie w d zie d zin ie składni.

1) P r a ję z y k b a łty c k o -s ło w ia ń s k i

w y t w o r z y ł ZAvyczaj

p o s tp o z y c y jn e g o u ż y w a n ia z a im k a a n a fo i-y cz n e g o (p r a s ł. *jb ja je, lit. jl-i ja) d la b liż s z e g o o k r e ś la n ia p r z y m io tn ik a . T en zw y c za j s k ła d n io w y d o p r o w a d z ił z c z a s e m , ju ż na g r u n c ie w y o s o b n io ­ n y c h ję z y k ó w p r a s ło w ia ń s k ie g o i p r a b a łty c k ie g o , do w y tw o r z e ­ n ia s ię z ło ż o n e j d e k lin a c ji p r z y m io tn ik ó w , sk ła d a ją cej s ię z fo rm r z e c z o w n ik o w y c h i o d n o ś n y c h fo r m za im k a a n a fo r y c z n e g o . N p. s t s ł. dobrzjb < dobrtj -\-jb, lit. geràsis < géras -\-jls.

2) P rajęzyk bałtycko-słow iański w ytw orzył zw rot składnio­ wy, zwany narzędnikiem orzecznikowym (instrum entalis praedicati). Np. lit. j is bus Icaráliumi ‘on będzie królem ' (A Schleicher, Litauische G ram m atik, str. 270), stsł. i sirotoją dètistb ne bçietz

W łaściw ości b a łt.-sło w . sk ła d n i.

8

‘a dziecko sierotą nie będzie’. (W. V ondrâk, Altkii’clienslavische Gram m atik, s tr .' 305). 3) W epoce bałtycko-słow iańskiej w ytw orzył się zwyczaj używania dopełnienia (objektu) bliższego po czasownikach za­ przeczonych w form ie dopełniacza. Np. lit. às nepazÿstu to żmogaus ‘ja nie znam tego człowieka (A. Schleicher, Litauische Gram., str. 274), as p ażjstu tą zmugv, ‘ja znam tego człow ieka’, stsł. ne pogubitz, m zzdy svoejq ‘nie straci swojej n agrody’ (J. Łoś, G ram atyka starosłow iańska, str. 169). Literatura. K. B r u g m a n n. G ru n d riss d e r v e rg leich en d en G ram m atik . . . I2, str. 20 n st. S trassb u rg 1897. K. B r u g m a n n . K urze vergl. G ram m atik, str. 18. S trassb u rg , 1904. A. B r ü c k n e r . D ie litu slav isclie S p ra c h e in h eit. KZ. 46, 217 n st. B erlin, 1914. D. W . B u b r i c h. Czy is tn ia ły w spólne sło w iań sk o -b ałty ck ie zm iany w dziedzinie ak cen tu acji. S ym bolae G ram m aticae in h o n o rem lo a n n is Roz­ w adow ski 2, 3 nst. K raków , 1928. J. E n d z e l i n . S la v ja n o -b a ltijsk ie etju d y . C harków , 1911. F. F o r t u n a t o v . K riticesk ij ra zb o r so ć in e n ija prof. G. K. U l’janova: Z n a ć e n ija glagol’n y h o s n o v Sborn. o td . ru sk . jaz. i slov. Ak. N auk. P e te rsb u rg 1877. J. H a n u s z. O d obie litew sk o -sło w iań sk iej w sto su n k u do p raję z y k a in d o euro pejskiego. RW F. 11, 249 n st. K raków 1886. O. H u j e r. IJvod do d ó jin jazy k a cesk éh o . W yd. I, str. 20 nst. P rah a, 1914, W yd. II, st. 26 nst. P ra h a , 1924. A. S. K u Pb a k i n . Iz v è stija Ak. N auk. 11, 4, 267 n st. P etersb u rg . T. L e h r - [S p ł a w i ń s k i]. Ze stu d jó w n ad a k c en tem słow iańskim . K raków , 1917. A. M e i 11 e t. Les d ialectes in d o -eu ro p éen s, str. 48 n st. P a ris, 1908. A. M e i 11 e t Les o rig in es d u v o c ab u la ire slave. I Le p ro b lèm e de l’u n ité b alto-slave. RES. 5. 5 n s t P aris 1908. A. M e i 11 e t. De q u elq u es d ép la c e m en ts d ’a c c e n t d an s les d ia le cte s slaves. JA . 25, 425 nst. B erlin 1903. W . P ó r z e z i ń s k i. Die b altisc h -sla v isc h e S p rach g em ein sch aft. RS. 4, 1 n st, K raków , 1911. J. R o z w a d o w s k i . O p ierw o tn y m sto su n k u w zajem nym języków b a łty c k ic h i słow iańskich . RS. 5, 1 n st. K raków 1912. T. T o r b i ö r n s s o n. Die g em ein slav isch e L iq u id a m e ta th e se . U psala, 1901—3. T. T o r b i ö r n s s o n . B ałty ck o -sło w iań sk ie z ag ad n ien ie ak cen to w e. Sym bolae G ra m m a tic a e ... 2, 35 n st. K raków , 1928. R. T r a u t m a n n . B altisch -slav isch es W ö rterb u ch . G ö ttin g en 1923. R. T r a u t m a n n. E in K ap itel a u s d e r L a u tle h re d e r b alt-slav . S p ra­ chen. S lavia 2, 1 nst. P ra h a , 1923—4.

W łaściw o ści p rasło w . głosow ni.

9

. G. U l’j a n o v. Z n a ć e n ija glagol’n y h osnov v litovsko - slav jan skom jazy k e . W arszaw a 1896. N. v a n W i j k. Die b a ltisc h e n u n d slav isch en A k zen t-u n d In to n atio n ssy stem e. A m sterdam 1923. b) Charakterystyka języka prasłowiańskiego.

§ 10. Język prasłow iański po w yodrębnieniu się ze środo­ wiska bałtycko-słowiańskiego, w różnych epokach swojego ro z ­ woju w ytw orzył następujące główne cechy charakterystyczne. a)

W łaściw o ści p ra sło w ia ńskie w d zied zin ie głosowni.

1) Bałtsłow. a (ob. § 6, 1) przeszło w o. Np. stsł. oko, łać. oeulus, lit. akis, stsł. ovbca, łać. ovis, lit. avis;—stsł. os6, łać. axis, lit. aśis; stsł. orati, łać. ar are, lit. drti. 2) I-e a 0 spłynęły w prasłow. a. Np. stsł. mati, łać. mater, lit. mota; stsł. stati, łać. stare, lit. slóti; stsł. bratka, łać. frater, lit. brólis; stsł. dam,, łać. ddnum, lit. duna; poi. krakać, seh. krdkati, łać. crócire, lit. krokti. 3) I-e i bałt-słow. u (długie) przeszło w y. Np. stsł. syn?,, lit. suniis; stsł. dym?,, lit. diimai J) ; stsł. mysb, łać. mus; oz. pyr ‘p erz’, lit. purai ‘ozima pszenica’; stsł. tysęśta, lit. tukstantis ‘tysiąc’; poi. tyją, stind. tuya- ‘silny, m ocny’; stsł. syr?, ‘m okry’, lit. suras ‘słony’. 4) I-e i bałt-słow i U (krótkie) uległy redukcji, czyli dalsze­ mu skróceniu, i przeszły w t. zw. półsam ogłoski: b (jer) i s (jor). Np. stsł. r ą d n , stind. rudhira- ‘czerwony’; stsł. dzsli, lit. duktć ‘córka’; stsł. mschz, łać. muscus; stsł. *lt,n?>, skąd przm tk. Ibnem ‘lniany’, lit. llnai ‘len’; csł. (r) pbkbh' sm oła’, lit. pikis ‘smoła'; csł. (r) stbklo, lit. stiklas 'szkło'. Dalszy rozwój półsamogłosek w yw arł wielki wpływ na układ system u głoskowego poszczególnych języków słow iańskich. Już w języku prasłow iańskim półsam ogłoski, zależnie od poło­ żenia głoskowego, rozszczepiły się na dwie oboczne odmianki: ‘) Z nak a k c e n tu w sk azu je n a długość u.

10

W łaściw ości p rą sło w . głosow ni.

-6 (jer) i *5 (jor) mocne, zgłoskotw órcze i 6 (jer) i o (jor) słabe, niezgłoskotwórcze. W odm ianie słabej występowały półsam ogłoski przedewszystkiem w wygłosie, czyli na końcu wyrazów, a av ś ro d k u — w sylabach przed sylaba, z pełna, samogłoską lub mocną półsam ogłoską. Mocne odm ianki półsamogłosek zjawiały się tylko w środku wyrazów, w sylabach przed sylabą ze słabą półsam ogłoską. W dalszej historji, już na gruncie poszczególnych języków słowiańskich, półsam ogłoski słabe naogół zanikły, a półsam ogłoski mocne zwokalizowały się, czyli przeszły w sa­ m ogłoski pełne, w różnych językach różne. W języku polskim obie półsam ogłoski w w yniku wokalizacji przeszły w e, przyczem e < & ma przed sobą m iękką spółgłoskę, a e stsł. sbna, poi. snu; piaisłow. */6ng>pol. len, dop. 1. poj. prąsłow . *Z6«a,>pol. lnu. 5) Bardzo ważną tendencją fonetyczną, k tó ra się objaw iła w języku prasłow iańskim , było dążenie do rozkładania w y ra ­ zów na sylaby otw arte, t. j. kończące się sam ogłoską (zgłoskotwórczą). Zwyczaj ten przechow uje się do dnia dzisiejszego w języku polskim : nie mówimy mat-Jca, ot-wo-rżyć, tylko ma-tka, o-two-rzyc. Ta tendencja ogólna pociągnęła za sobą szereg b a r­ dzo doniosłych zmian szczegółowych, a m ianow icie: Zanik spółgłosek w wygłosie, czyli na końcu wyrazów. Np. prąsłow. *S!/łio>stsł. synb, lit. suniis; prąsłow. *do?m, stsł. domb, łać. dom us; prasł. *gostb>stsl. gostb, łać. hostis ‘w ró g < o b c y '. Uproszczenie g ru p spółgłoskowych, a przedew szystkiem skrócenie spółgłosek podwójnych. Np. prasł. *S3«o)>st3ł. sbnb, poi. sen < *sbpnb, gr. ojcvo

W łaściw ości p ra sło w . głosow ni.

11

w

trót tlot lub torot tolot. Np. lit. várna-, prasłow. *voma^>stsł. vrana, poi .wrona, r. vorona; lit. Tcárvó, prasłow . *korva^> stsł. krava, pol. Icrowa, r. korova; lit. galvá, prasłow. *golva^>stsl. glaia, poi. głowa, r. golova; lit. bclltas ‘biały’, prasłow . *bolto^>stsl. blato, poi. błoto ‘ziem ia pom ieszana z woda. < biel, bagno’, r. boloto. Ściągnięcie dwugłosek w samogłoski, czyli t. zw. monoftongizacja dyftongów : ei > i; ái^> é (bądź częściowo w wy­ głosie -i), en > u, ag f> u. Np. stsł. vidz ‘widzenie’ < *veido-, lit. véidas ‘tw arz’; stsł. vina < *veind, por. lit. vaina ‘błąd, prze­ stępstw o’ ; stsł. gila, lit. peilis ‘nóż’; stsł. divz, poi. dziwo, cz. dívatise ‘p atrzeć’, lit. gw. deivóti ‘p atrzeć’; stsł. vénbCb, lit. vaim kas ‘w ia­ nek’; stsł. m ina, lit. mainas ‘wym iana’; stsł. svézda, lit. żuaigzdć; stsł. usta, stpr. austo ‘u sta’; stsł. um z ‘rozum ’, lit. gw. aumenis ‘pam ięć’; stsł. bljudę zam. *b'udę slsł. m ucha// musica // musë, poi. mucha ¡¡m uszy ca // musze. Oprócz tych dwóch zmiękczeń w s t e c z n y c h , dokona­ nych pod wpływem sam ogłoski następującej, spółgłoski k g yv przeszły także zm iękczenie p o s t ę p o w e , k tó re w pewnych w arunkach powstawało pod wpływem samogłoski poprzedzają­ cej 8). W ynik tego zm iękczenia postępowego był taki sam, jak ‘) L itera * oznacza zm iękczenie połow iczne, znak ' w sk azu je n a zm ięk­ czenie całkow ite. 2) Z nak ' n ad literam i c g s (ć 5 .4) w sk azu je n a śred n io języ k o w o ść oznaczonych przez te lite ry sp ółgłosek (w edług w ym ow y polskiej); te n sam znak, położony obok ty ch lite r (e' s’), w skazuje ty lk o n a ic h u śred n io językow ienie bez zm iany zębow ego m iejsca a rty k u la c ji (w ed łu g w ym ow y np. rosyjskiej lub zachodnio-eu ro p ejsk iej). 3) K ieru n ek zm iany fonetycznej o k reśla się, b io rą c za p u n k t w yjścia głoskę, k tó ra w opisyw anej zm ianie zachow uje się czynnie, w d anym w y p a d ­ ku za p u n k t w y jścia d la k ie ru n k u zm iany bierze się zm iękczającą sam ogłoskę.

W łaściw ości p ra sło w . głosow ni.

13

w y n ik d r u g ie g o z m ię k c z e n ia w s t e c z n e g o . Np. p r a s ło w . *konbCb s tsł. konbcb, p o i. koniec (p r z y r o s te k -bCbO)bkz o b o k -zkz, n p . sts ł. pęlzkr,, p o i. piątek); p r a s ł. *stb$'a < *stbga (p o r. *stbgr>, p o i. ścieg) > s t s ł. stbga, s t p . stdza, p r a sł. *vbyz stsl. vhsego, p o i. wszego. Podobieństw o wyników każe przypuszczać, że palatalizacja postępow a i d ru g a palatalizacja w steczna dokonały się mniej więcej w tej samej epoce. K tóra z nich była wcześniej­ sza, zdania są podzielone. Pewnem jest jednak, że palatalizacja postępow a dokonała się później, niż pierw sza palatalizacja wsteczna. Dowodem tego są np. takie oboczności, jak prasłow. *otbCb//*otbce')>stsl. otbCb U otbće, gdzie postać *otbóestsł. plaób, poi. plącz stsł. loże, poi. łoże < *logjo-, prasłow . dusa)>stsł. duśa, poi. dusza < *duyja. Fakt ten każe przypuszczać, że spółgł. j rozciągała swój wpływ zmiękczający w tej samej epoce, w k tórej się do­ konyw ało pierw sze wsteczne zm iękczenie spółgłosek k g y w po­ łożeniu p rzed pierw otnem i sam ogłoskam i przedniem i. Na wczesność tego przebiegu głoskowego wskazuje także

14

W łaściw ości prasło w . glosow ni.

pradaw ność tych odm ianek dialektycznych, jakie się w języku prasłow iańskim zaznaczyły w sposobach zm iękczenia przed j spółgłosek t d. G rupy głoskowe tj dj na wschodnich obszarach języka prasłow iańskiego rozw inęły się w t§ dz, skąd później ros. ć i, bułg. śt zd, a na obszarach zachodnich dały ts' dz', skąd sch. c d i zach-słow. c (d)z. Np. prasłow . *svełja > r. sv¿ca, stsł. sveśta, sch. soijlća, poi. świeca; prasłow . *medja j> r. męża, stsł. meida, sch. mada, poi. miedza. G rupy sj z j dały s z, czyli ten sam wynik, co pierw sza w steczna-palatalizacja spółgł. y g. Np. prasłow *vezjaj>po\. wie­ ża pierw otn. ‘przew oźna buda’, por. wieźć] prasł. *pasja > poi. pasza, por. paść. G rupy pj bj m j vj przeszły w pl bl ml vl, rozw ijając t. zw. I epentetyczne. Np. prasłow . *zemja > stsł. zemlja; prasłow . "grobja > poi. grobla; prasłow . *kropjaj>stsł. kroplja, poi. kropla; prasłow . '-pjuję > stsł. pljujo, poi. pluję, por. lit. spiauju < *(sjpjdujó. Ponieważ w całym szeregu form w sylabach końcowych pozycja przed j w ym ieniała się na pozycję przed samogłoską przednią, więc w takich w arunkach w poszczególnych jęzj'kach, m iędzy innemi w now obułgarskim i w językach zachodnio^łow iańskich zczasem nastąpiło w yrów nanie obocznych postaci głosko­ w ych: g ru p y pl b l... zostały zastąpione spółgłoskam i p' b'. Np. nbłg. zemja, poi. ziemia, nbłg. kupja ‘to w ary ’, stp. kupią, nbłg. kup ja ‘kupię’, poi. kupię. 7) Trzecim ważnym czynnikiem fonetycznym ogólniejszej natury był w języku prasłow iańskim wpływ, jaki spółgłoska j i inne spółgłoski palatalne, zmiękczone przez j lub powstałe w w yniku palatalizacji postępowej w yw ierały na n astępu­ jące sam ogłoski. Sam ogłoski tylne o z y przesunęły się w takiej pozycji do szeregu przedniego i przeszły w e 6 i, sam ogłoska &l czyli e z dawnego e długiego pierw otnego p rze ­ szła w 'a, a samogłoska e2 czyli ć dwugłoskowego pochodze­ nia przeszła w < ot. Np. prasłow . *oko stsł. oko, poi. oko /I prasłow . *pol'e < *poljo > stsł. polje, poi. pole; pi*asłow.

W łaściw ości p rasło w . głosow ni.

15

*jbgo^>stsł. jbgo> igo, stp. igo stsł. korib, poi. koń\ prasłow. *vidëti^>stsl. vidëti, pol. w idzieć// prasłow . "sto­ ją ti stsł. stojati, poi. gw. stojać\ prasłow . *dćlć < *dëloisuj>stsl. dëlë, deUcht. poi. dziele, stp. dzielech// prasłow. *pol/i < *poljei < "poljoi, *pol'iyj, < *poljeisu < *poljoisu > stsł. pol'i, polich'ô. Uwaga, Pierw otne g ru p y kël gël y ë l przeszły w ca Ła sa. Np. prasł. “krićaii stsł. kricati; prasł. Hesati stsł. sucho, por. lit. causas ‘suchy’ ; prasł. *duy_o> stsł. duch-5 , por. lit. daùsas ‘górny prąd pow ietrzny’; prasł. *>nuya j> stsł. mucha, por. lit. musé ‘m ucha’; prasł. *tiyyg j> stsł. tichy>, por. lit. teisiis ‘spraw iedliw y’ ; prasł. *po ry z > stsł. pracho, por. łot. parslói ‘płatek popiołu, śniegu’, od tego samego rdzenia stsł. przstb ‘gleba, proch’ bez zm iany s > y w położeniu przed zwartem t; prasł. *Uyp > stsł. lichy, ‘pozostały, zbyteczny’ < *leik--so-, por. lit. liókas ‘pojedyńczo, nieparzyście pozostały’; prasł. 'yudy, > stsł. chudz, por. stind. ksudra- ‘m ały’; prasł. " s tr a y r , > stsł. stracho < *strdk-so- < *$trüg-so-, por. łać. strâgês ‘rzucenie nadół, uderzenie, strącenie’. 9) Bałt-słow. s ! < k g (palatalne) przeszły, już po do­ konaniu się zmiany, wskazanej w punkcie 8, w prasł. s z. Np. prasł. 'ostro j> stsł. ostrô, lit. astrùs ‘o stry ’, gr. azpoc ‘o stry ’, łć. dcer; prasł. *znati > stsł znati, lit. zinóti ‘znać, wiedzieć’, gr. -g-fvwTZü) ‘znam ’, łać. gigndsco ; prasł. *porsę j> stsł. prasą, lit. parśas ‘prosię’, gr. Ttóp-żoę ‘prosię’ łać. porcus. O statni przykład wskazuje, że zm iana bałt-słow. / z *vbśb, bo tu s < k, por. łać. vlcus. 10) I-e przydechow e kh przeszło w y. Np. prasł. *soya>stsł. socha ‘krzyw a gałąź’ stsł. chrobrą, poi. chrobry // łot. skarbs ‘o stry ’; poi. chybki / / lit. skubiis ‘szybki’; poi. chelbać ‘potrząsać naczyniem z płynem ’ // lit. skalbti ‘prać, bić kijanką bieliznę’; r. chvoja U lit. skuja ‘igła sosnowa’; poi. chować // łot. skaiit ‘obej­ mować, zam ykać’; stsł. cfwalą, poi. chwała // stisl. skval ‘nawał w yrazów ’. Zmiany spółgłoskowe, wym ienione w punktach 8 — 11, należą do najstarszych przem ian języka prasłow iańskiego, gdyż zaszły jeszcze przed pierw szą palatalizacją spółgłosek tylno­ językowych. 12) W języku prasłow iańskim zaszły ważne zm iany w za­ kresie intonacji, iloczasu i miejsca wyrazowego akcentu. I n t o n a c j ą nazyw am y toniczny (melodyjny) akcent zgło­ skowy, polegający na tern, że pewną część zgłoski wyróżniam y zapomocą większej wysokości tonu. Język praindoeuropejski m iał dwa rodzaje intonacji, intonację t. zw. a k u t o w ą (ostrą) i c y r k u m f l e k ś b w ą (łagodną). Intonacja akutow a była intonacją jednow ierzchołkow ą, rosnąco-spadającą, a intonacja cyrkum fleksow a m iała dwa w ierzchołki i była intonacją spa­ dająco-rosnącą. Pierw szą m ożnaby przedstaw ić w postaci znaku d ru g ą w postaci znaku a\ y b, gdzie litery a b oznaczają w ierzchołki tonu, a k resk i jego opadanie (słabnięcie) łub pod­ noszenie (rośnięcie). Te różnice intonacyjne były właściwe zarów no zgłoskom akcentowanym , jak nieakcentow anym , ale najlepiej uAvydatniały się w zgłoskach akcentowanych, i w tej pozycji doskonale się

W łaściw o ści p ra sło w . glosow ni: in to n a c je .

17

uw ydatniają w języku starogreckim i współczesnym litew skim , np. gr. oty.ot ‘dom y' i olxot ‘w dom u’, lit. vd m a ‘wrona’ i uarnUs ‘k ru k ’ 1), galas ‘koniec’, ale gdls ‘koniec’, łoliaus ‘dalej’ // tohaus ‘najdalej’. Język prasłow iański odziedziczył obie praindoeuropejskie intonacje, przyczem intonacja akutowa otrzym ała w prasłowiańszczyźnie ch arak ter rosnący, a cyrkum fleksow a—spadający. Te intonacje były właściwe samogłoskom długim , (pierw otnym i pow stałym z dwugłosek) i t. zw. dyftongicznym połączeniom czyli połączeniom, m ającym w jednej zgłosce sam ogłoskę i spół­ głoskę płynną (r /.) lub nosową (w n), skąd w tym ostatnim w ypadku rozw ijały się prosłow iańskie samogłoski nosowe. Sa­ mogłoski k rótkie m iały intonację, zbliżoną do cyrkum fleksow ej. Te prasłow iańskie różnice intonacyjne uw idoczniają się do dzisiaj 1) w intonacjach serbsko-chorw ackich, 2) w językach ruskich (wschodnio-słowiańskich) w m iejscu akcentu na zgło­ skach, kontynuujących prasłow iańskie grupy or ol er el m iędzy dwoma spółgłoskam i. Znak " w pisow ni serbsko chorw ackiej wskazuje na intonację przeciągłą długą, kontynuującą prasło ­ wiańską intonację cyrkum fleksow ą długą na zgłosce z akcen­ tem pierw otnym ; znak ' wskazuje na intonację długą, kontynuu­ jącą prasłow iańską intonację cyrkum fleksow ą na zgłosce z akcen­ tem serbsko-ehorwackim przeniesionym ; znak " wskazuje na intonację k ró tk ą urw aną, kontynuującą prasłow iańską intonację akutow a na zgłosce z akcentem p ierw o tn y m ; znak w reszcie ' wskazuje na intonację k rótką urw aną, kontynuującą prasłow iań­ ską intonację akutów ą z akcentem serbsko-chorw ackim p rze­ niesionym. Np. prasłow. ‘luorn^2) > serbsko-chor. vnm , por. Jit. varna serb.-chorw . zldto, prasłow . *\vórna^> serb-chorw . vrdna, por. lit. vam a, prasłow . *|hólto ‘biel, błoto’ > serb.-chorw . blato, por. lit. bdltas ‘biały’, prasłow . *uó\ga j> serb.chor. tioga. 1) Z nak ' w skazuje w g rafice litew sk iej na in to n a c ję ak u to w ą, a znak - n a in to n a c ję cyrkum fleksow ą. J) K reska p ionow a | przed zgłoską oznacza, że zgłoska ta je s t ak cen to w an a.

18

W łaściw ości p ra sło w . głosow ni: in to n a c je .

W języku rosyjskim w wypadkach t. zw. pełnogłosu, czyli zam iany prasłow iańskich grup głoskowych or ol er el m iędzy dwoma spółgłoskam i (tort tolt teit telt) na oro o h ere ele przy kontynuacji intonacji akutow ej (rosnącej), akcent pada na zgło­ skę d ru g ą (ojro o\h r\re e\h), a przy kontynuacji intonacji cyrIcumfleksowej (słabnącej) akcent pada na zgłoskę pierw szą (joro |oto \-re \eh). Np. prasłow . *\oorm j> ros. \ooron, prasłow. *\vóma > ros. vo\rona; prasłow . |zd/to > ros. |zoloto, prasłow . *|bólto j> ros. ho\hto. Odziedziczone z epoki praindoeuropejskiej intonacje język prasłow iański zachował w pewnym tylko zakresie, a poza tem albo je wzajemnie wym ienił, albo też zmienił, w ytw arzając no­ we odmiany ińtonacyj. Te zjawiska wym iany i przem iany daw­ nych intonacyj noszą ogólną nazwę m e t a t o n j i . M etatonja ogarniała system fonetyczny języka prasłow iań­ skiego stopniowo, występow ała wr różnych epokach i pod w pły­ wem różnych czynników, dawała też różne wyniki. Najwcześniejszym objawem m etatonji była wym iana odzie­ dziczonej intonacji akutowej na cyrkum fleksow ą i odw rotnie, w ym iana odziedziczonej intonacji cyrkum fleksowej na akutową. Następowało to w wypadkach, gdy się znalazły obok siebie dwie zgłoski jednakowo intonowane, przyczem druga była akcen­ tow ana: jeżeli obie były akutowane, to przedakcentow a o trzy ­ m ywała intonację cyrkum fleksow ą; jeżeli obie były cyrkum fleksowane (lub krótkie), to akcentowana otrzym yw ała intona­ cję akutow ą l). Np. prasłow . *$vę\t/a> ve\t'fa, por. stind. śoĄtya; prasłow . *ję\dru j> *ję\dró, por. gr. aopóy. Stan rzeczy, w ytw orzony przez tę wym ianę odziedziczonych intonacyj, uległ dalszem u przeobrażeniu przez m etatonję, chrono­ logicznie drugą. W w yniku tej d r u g i e j m etatonji wytw orzyły się w języku prasłow iańskim nowe rodzaje intonacyj. Jedna *) Ob. o statn io T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , N ajstarsze p ra sło w ia ń sk ie p raw o cofania a k c e n tu w S ym bolae G ram m aticae J. R ozw adow skiego, str, 85 n st.

W łaściw o ści p rasło w . głosow ni: in to n a c je .

19

z nich przypom inała swoim charakterem odziedziczoną akutową, a druga odziedziczoną cyrkum fleksową. Pierw szą nazywam y n o ­ w o a k u t o w ą, a d ru g ą—n o w o c y r k u m f 1 e k s o w ą ł). Ta druga m etatonja działała w dwóch różnych epokach i wywoływały ją dwa różne czynniki fonetyczne. Starszym czynnikiem drugiej m etatonji był wpływ, jak i w yw ierała odzie­ dziczona i pow stała z pierw szej m etatonji zgłoska akutow ana na poprzedzającą cyrkum fleksow ą, odziedziczoną bądź pow stałą z pierw szej m etatonji. Cyrkum fleksow ą przed akcentow aną aku­ tową przechodziła w nowoakutową, k tó ra w poszczególnych językach słowiańskich b^dź spłynęła ze starym akutem lub cyrkum fleksem , bądź też rozw inęła się w osobną intonację dwuwierzchołkOAvą rosnącą, wszędzie jednak sp rzy jała zachow aniu długości. Np. prasłow . *śve\tjd ]> *so?\tJd > *sv$\l.jd, poi. gw. świe­ ca, cz. Kvicp, serb.-chorw . syijbća; prasłow. *ję\ Iro *jt;\drń^> j%\ lró, serb -chorw. jódro, p. jądro, cz. jadro 2); prasłow . *bbrz\ddj> *bbrz\dd~j> sei’b.-chorw. brdsda, poi. brózda, cz. brdzda; prasłow . *mq\ka > *wę|kd > serb.-chorw . milka, poi. mąka, cz. mouka 3). Innym , później nieco działającym , czynnikiem drugiej m e­ tatonji była redukcja sam ogłosek i w, k tóre przeszły w półsam ogłoski 6 tf. W związku z tą redukcją następow ała m etatonja poprzedzającej zgłoski, w której intonacja cyrkum fleksow ą (sta­ r a lub pow stała w w yniku pierw szej m etatonji) rozw ijała się w nowoakutową, a intonacja akutow a (stara lub pow stała w wyniku pierw szej m atatouji) rozw ijała się w nowocyrkum fleksową. Np. prasł. *|daru (por. prasłow . ‘\da’i^> serb -chorw. dat!, cz. ilafi) > *|dd‘7>j> serb.-chor. dar, cz. dar-, prasłow . *\kórvd > cz. kraoa, serb.-chorw . krdva, poi. krowa, ale dop. 1. mnog. prasłow .

') N ow oakutow ą oznaczać będ ziem y zn ak iem v, a n o w ocyrkum fleksow ą —znakiem a. 7) Polskie ą je s t k o n ty n u a c ją p rap o lsk iej d ługiej n o só w k i; polsk ie sa­ m ogłoski po ch y lo n e a e *|Irô-vn > serb.-chorw . krav, bz. krav *); prasłow. *sû\u~jrlà > *sù\ortU j> **fc|t'ôri»j>pol. zwrot, ale prasłow . |puvùrtù j> [pôvorlz poi. powrót ; prasłow . *\ *a/hë/7f ]> serb.-chorw . smj^g, czesk. s ni h, pol. gw. étiiég. W związku z pierw szym czynnikiem , działającym w epoce drugiej m etatonji, pozostaje także wpływ, jak i w yw ierała into­ nacja akutowa na przesunięcia akcentu wyrazowego. W tej sa­ mej epoce, w której zgłoska akutow a akcentow ana wpływała na przem ianę przedakcentow ej cyrkum fleksow ej na nowoakutową zgłoska akutow a nieakcentow ana ściągała na siebie akcent z poprzedzającej lub następującej zgłoski cyrkum fleksow ej akcentowanej, przyczem cyrkum fleksow ana w takich w arunkach m etatonji nie ulegała. Np. prasłow . *by\lZ, *hy\l5 > )|ylZ \bylo, ale *bft\lá bez zm iany miejsca ak centu; prasłow . *ii\vo j> *\zivo, ale *¿f\vá bez zmiany m iejsca akcentu, por. stind. fi\va ‘żywa’; prasłow *gd}\vá ]> ros. golo\va, serb.-chorw . gláva, ale biern. 1. poj. *| íólvq j> ros. \golovw, serb.-chorw . glüvu,\ prasłow. *|i qká > *fg\ká > ros. r v \ia , serb.-chorw . rúka, ale biern. 1. poj. *|rqkQ > ros. \rukn, serb.-chorw . rukv. Przedstaw ione wyżej zm iany intonacyjno-akcentow e, zwią­ zane z pierw szą i d ru g ą m etatonją, można unaocznić w nastę­ pujących form ułach. I. a. ' ¡ ' > b. ~ i - >

- | ' r

II. c. - | ' > d. i > ' > e- ' I; - >

* | ' 2) . i ' | -

') D ługie ak cen to w a n e a k u to w e w serb.-chorw . z a tra c a ły długość a w czeskim zachow yw ały ; o d w ro tn ie, d łu g ie a k c e n to w a n e cy rk u m fle k so w e i now ocyrkum fleksow e w serb.-chorw . zachow yw ały długość, a w c ztsk im zatracały. -) Zbieg zgłosek o ty p ie in to n a c y jn y m - | ’ m oże tu być p ierw o tn y , odziedziczony, albo p o w sta ły w w y n ik u pierw szej m etato n ji. L e h r - S p ł a w i ń s k i (Sym b, R ozw adow skiego, str. 100) uw aża p ro ­ cesy, o b jęte przez pierw szą n aszą m e ta to n ję , za zm ianę, k tó ra „nie m ogła być od ta m ty c h (t. j. ty ch , k tó re tu zostały o d n iesio n e do epoki dru g iej m etato n ji) przesunięć a k c e n to w y ch o w iele p ó źn iejsza”. O na, oczyw iście, m usiała być w cześniejsza, bo g d y b y p ro cesy a b b y ły choć niew iele póź­ niejsze od procesów r, czesk. ale prasłow. *\.ilurustb^>*\stdrostoyczes\c. starosl z a krótkiem pomimo akutowej intonacji; prasłow . *\rudv > czesk. rad, ale prasłow . *\rddo*tb> *\rad‘>stb > czeSk. radost z d krótkiem pomimo intonacji akutowej; prasłow . *\hókb > czesk. blcUo, ale blati.vy z d krótkiem pomimo intonacji akutow ej; prasłow . *|zZ/to j> serb -chorw. siato, ale zlatoje z d krótkiem pomimo intonacji cyrkum fleksowej. 2) W zgłoskach p r z e d p r z y c i s k o w y c h bezpośrednio p rzed zgłoską przyciskow ą k ró tk ą (pierw otnie lub w tórnie), np. prasłcw . *lra\va > *tr®tva (por. ros. tM \onJ) ]> czesk. traoa, poi. gw. traoa, ale prasłow. *trQ,oo\*&Cb > *trdVośićb j> czesk. travoseć\ prasłow'. (por. ros. krą\*a) > *kra\sd„^> czesk. krd-ta, ale prasłow . *Jera\sdvicd )> *kra\-dvled > */cra\jauicd )> czesk. kra­ sawice ze skróceniem zgłoski Jera w położeniu przed akcentow aną długą |'’d, k tóra potem także uległa skróceniu; tak samo prasłow. *Jcra,*o\ta > */crdso\tą > czesk. terakota ze skróceniem zgłoski Jera niebezpośrednio przed zgłoską akcentowmną. 3) W zgłoskach p o p r z y c i s k o w y c h zam kniętych, przyczepi zgłoski, kończące się samogłoską nosowrą uchodziły tu za zamknięte, jako kończące się niegdyś, przed wytworzeniem samo­ głosek nosowych, spółgłoską nosowm, np. prasł. *|stanęli > czesk. śn io n ą b y łab y sprzeczność, że w y n ik zm ian a b u leg ł dalszej p rzem ian ie c, a w y n ik zm iany d ta k iem u p rz e o b ra ż e n iu n ie uległ. W idocznie, k iid y roz­ poczęło się oddziaływ an ie ak c en to w an ej a k u to w e j, procesy, o b ję te naszą pierw szą m e ta to n ją ju ż się zakończyły, a w y n ik i ich zró w n ały się z odziedziczonem n astęp stw em n to n a c y jn o -a k ee n to w e m : - | '. Ob. ta k że N. v a n W i j k D ie b a ltisc h sia w A k zen t-u n d In to n a tio n ssy ste m e , str. 92—3. l) Języ k rosy jsk i zachow ał n a ogół w ie rn ie m iejsce p rasło w iań sk ieg o ak cen tu .

22

W łaściw ości p rasło w . sto w o tw ó rstw a i d e k lin a c ji.

stanouti, gdzie ou jest kontynuacją długości, poi. stanąć', prasłow . *\«>esęcb (por. ros. |>»ji czesk. m e4c, poi. miesiąc, prasłow. *|opątb > stpol. opiąć ‘znowu’, cz. opit, serb.-chorw. opót, ale prasłow. *o\pątb (poi’, ros. u\p *gbl\va > czesk. hlnva, poi. głowa; prasłow . *\bbrdukd ipor. ros. bo\rodka) > *|bordnka j> cz. bradka, poi. bródka, ale czes. bruda, poi. broda. ¡3) W ła ściw o ści p ra sło w ia ń skie w d zied zin ie słow oiw órsiw a.

§ 1 1 . W dziedzinie s ł o w o t w ó r s t w a język prasłow iań­ ski w ytw orzył następujące najw ażniejsze właściwości: 1) P rz y ro stek -teł, na m iejsce i-e, -ter-, np. prasłow . *datelb, stind. dtjtar-, g r. Swr/jp. 2) Przym iotniki z przyrostkiem -u- albo zostały przekształ­ cone na tem aty na -o- albo rozw inięte przyrostkiem -¿o-, np. p rasł. *lbgb’ 5 > stsł. IbgbtT), stind. laghu-s; prsł. *lbnzłn stsł. tbm hb, stind. tanu-.ą p rsł. *sol(MkĄ > stsł. d a lokn, lit. saldus. Y)

W ła ściw o ści p ra sło w ia ń skie w d eklin a cji rze c zo w n ik ó w .

§ 12. 1) W zakresie d e k l i n a c j i r z e c z o w n i k ó w b a r ­ dzo ważnym czynnikiem , k tó ry p rzekształcił w wielu szczegółach system form alny, był wpływ, jaki na ten system zaczęta w ję­ zyku prasłow iańskim w yw ierać kategorja form alna r o d z a j u ; w następstw ie oddziaływ ania tego czynnika zaczęły się w ytw a­ rzać różnice deklinacyjne, oparte nie, jak dawniej, na właściwo­ ściach słowotwórczych tem atu rzeczownikowego, lecz na ró żn i­ cach w kategorji rodzaju. Ta tendencja pociągnęła za sobą w ytw orzenie m ieszanych typów deklinacyjnych, łączących na podstaw ie tożsamości kategorji rodzajow ej form y, urobione od różnych tematów. Pod wpływem tej tendencji w ytw orzył się m ieszany c h a ra k te r deklinacji rzeczowników żeńskich: tem aty

M?łaśćiw ości p rasło w . d e k lin a c ji rzeczo w o .

23

na -ä zostały pomieszane z tem atam i na -on-, np. prsł. *ź'ha < ’getta (tem at na -ä ) lub *genöstsl. d é'o ,-p- dzieło; form a ta pow stała w w yniku przystosow ania do zasad, panujących w deklinacji rzeczowników nijakich: x’zeczowniki te m iały w m ian.-biern. 1. p. czysty tem at bez końcówki, np. prsł. ’słono stsł. słono < *slonos (tem at na -os- / -es-); prasł. *znamęj> stsł. znantą-gj *znamen (tem at na -cn-, por. łać. (cotgnömen); w przystosow aniu do tych stosunków tak samo rzeczow niki z tem atam i na -o- otrzym ały w m ian.-biern. 1. p. postać czystego tem atu, a więc np. prsł. *délo na miejsce dawniejszego *dé'.om x). Pod wpływem podobnych tendencyj zaczął się już w języku prasłow iańskim proces, k tó ry w poszczególnych językach sło­ w iańskich dopimwadził wkońcu do całkow itego pom ieszania dawnej deklinacji rzeczowników z tem atam i na -o- i z tem atam i na zostały, mianowicie, pom ieszane form y narz. 1. p. -onib (w tem atach na -o-) i -urno (w tem atach na -u-): w dialektach północnych (zachodnich i wschodnich) rozpow szechniła się ‘) Ob. S. S z o b e r , S ło w iań sk i nom .-ace. sg. n e u tr. te m ató w n a -o-, -es-. P r. Fil. 12, 563 nst. W arszaw a, 1927.

24

W łaściw o ści prasło w . d e k lin a c ji rzeczo w n .

końcówka -r>mb, a w dialekcie południowym — końcówka -omb, np. strus. sir ach omb (Busl. 7) tak, jak si/vn>r,b, p. strachem, synem, gdzie e < ® // stsł. synomb na w zór straćhonib, sch. giadom z -om, a nie -om < *?>mb. Odwrotnie, nastąpiło rów nież utożsam ienie rodzaju gram a­ tycznego na podstaw ie tożsamości p rz 3rrostków tem atow ych. Pod wpływem tjrch zależności dawne rzeczow niki nijakie z te­ m atam i na -u- zostały w ciągnięte do kategorji rzeczowników m ęskich, a dawne rzeczow niki nijakie z tem atam i na -i- zostały przeniesione do k ategorji rzeczowników żeńskich, np. prsł. łOTe'7s>stsł. medo, p. miód stsł. solb, p. sól < *sali (r. n.), stłć. sale ‘sól’ < *sali (r. n.), prsł. *kostb > stsł. kostb, p. kość < *kosti (r. n.), por. stind. asthi- ‘kość’ (r. n.). N astąpiło również upodobnienie końcówek poszczególnych przypadków pod wpływem tożsam ości rodzaju gram atycznego, np. prasł. *kostbją, *materbią > stsł. ko doją, maierbją) p. kością, macierzą na w zór prsł. *i-'noją *du§°ją — na miejsce *kostbmb, *malerbmb, z końcówką -6W6, jak w rzeczownikach męskich, *gostbmb *kamp/>ibmb, por. jednakowe końcówki we wszystkich rzeczow nikach z tem atam i na-?-, zarówno męskich, jak żeńskich, w języku litew skim : yagimi od vagu ‘złodziej’ (r. m.), akmeuimi od akmit ‘kam ień’ (r. m.), akim l od aku ‘oko’ (r. ż.), mołerimi od mole ‘kobieta’, (r. ż.); tak samo dawna form a narz. 1. p. męskich (a później i nijakich) rzeczowników z tem atam i na -ozostała zastąpiona przez form ę męskich rzeczowników z tem a­ tam i na -u-, np. p rsł. *rblkomb )> stsł. vhkomb z końcówką -mb na w zór prsł. *symmb na miejsce form y z dawną końcówką -ó, por. lit. vilku, gdzie -u < o, por. stind. wed. v r ’ stsł. łełęiy, slavery na wzór takich, jak ile U/ ; prsł. 'teleta, *sloue stsl. telęta, slovesa (mian. biern. 1. mn.) na wzór déla. 2) Jako cechy bardziej szczegółowe, język prasłow iański rozw inął kilka nowotworów deklinacyjnych, m iędzy innemi, form ę narz. 1. mn. na -y w rzeczow nikach z tem atam i na -o-, np. prsł. *płody, *dely > stsł. ylody, dély, stp. ; lody, działy, i form ę narz. 1. poj. na -OÍQ w rzeczow nikach z tem atam i na -a, np. prsł. *żenojq na miejsce dawnego *żenq pod wpływem form y zaim ­ kowej t'ijq. o) W łaściw ości prasło w ia ń skie w za kresie p rz y n iotników .

§ 13. W zakresie f o r m p r z y m i o t n i k o w y c h powstał w języku prasłow iańskim nowotwór słow otw órczy w postaci p rzy ro stk a stopnia wyższego -eje- np. prsł. *nqvéjej>stsł. nooéje, obok form odziedziczonych typu prsł. *bol'e < ’‘bulj^ > stsł. boi'e. s) W ła ściw o ści p ra sło w ia ń skie w d eklin a cji zaim ków .

§ 14. i) W deklinacji z a i m k ó w o s o b o w y c h pow sta­ ły takie nowotwory, jak: Foriny dop. 1. p. tebe, sebe z b na m iejsce v pod wpływem form y cel. 1. p., por. lit. tavęs, snręs; form y cel. 1. p. prsł. *te.be, *sebe z e w sylabie rdzennej na m iejsce przypuszczalnego %, k tóre występowało w form ie zaim ka *mz>ié, por. stind. tubhyam ‘tobie’; form y 1. mn. p rsł *na,*5 *t>a*s, *najm *vam7>, *nami *vami j> stsł. na sb va stsł. togo j “go, r. tovo, evo; por. lit. odpowiedniki to, jo, jak w deki. rzeczowników (np. viiko); dop. 1. p. typu prasłow. *toją // *tojé > stsł. toją, strus. tojé (np. do see hra'b é Busl. 21) i cel.—-miejsc. 1. p p rsł. *io;V>stsł. toji w edług analogji do form y narz. 1. poj. prsł. *iujq, na podstaw ie pro p o rcji *dusą : *dusę // *duse : dusi — *tojq : // *toje : toji.

26

W łaściw ości p rasło w . lic z eb n ik ó w i czasow ników . Q

W ła ściw o ści p ra sło w io ń skie w zakresie liczebników

§ 15. W zakre.Ve l i c z e b n i k ó w język prasłow iański w ytw orzył 1) nowe (rzeczownikowe) form y liczebników typu prsł. *pątb > stsł. */ię'6, p. piąć, por. gr. 5tevt=, łć. qvinque\ 2) form y złożone typu p rsł. *jeli?iz na desąte > stsł. jedin7> na desęte, stp. jeden na dziesięcia. 7j)

W ła ściw o ści p rasłow iańskie w za kresie cza so w n ika .

§ 16. W zakresie c z a s o w n i k a język prasłow iański wy­ tw orzył następujące charakterystyczne dla siebie właściwości: 1) z a trac ił i-e form ę rozkaźnika i w jej znaczeniu zaczął używać i-e form y try b u życzącego (optativus), np. prsł. *beri, “berete > stsł. beri, berete, g r. iQ z odpowiednim bezokolicznikiem , a czę­ ściowo form ą czasu teraźniejszego, np. prsłow . *!q dHUil-b lub *imamb d e a tt, lĘptją de.L"ti lub dćłati albo *mdćl.njqj> stsł. hę 'q dćłah, imamb d£tnt>, chos q dćłati, naa,nQ < *tek*i,, 2 os. *tece < *tecm, 3 03. *teć- < 'r.rć^t > s ts ł. t&chz, tróe, t ć”, gdzie *teehz jesmb, stp. przyszedł jeśm ; 7) język prasłow iański w ytw orzył właściwą sobie form ę try b u w arunkowego, złożoną z form *bimb *bi *bi bądź *byyfi *by *by (aor. od byli) i imiesłowu na -As, np. prsł. *yolgolulr> bimb lub *yolgo'ah byyfi > stsł. glagolah himb lub glagolalz bychz. 8) w system ie czasownika prasłow iańskiego zaczęły się w ytw arzać przeciw staw iające się sobie typy form ałno-znaczeniowe (morfologiczne), zwane postaciam i (aspektam i), a w y ra ­ żające czynności i stany dokonane w ich przeciw ieństw ie do czynności i stanów niedokonanych, np. prasł. o pati/ / *kopnąti, j> stsł. koyati // kopii ąH, poi. kopać // kopnąć; p rsł. *zakryli // *zakry bati'y> stsł. zakryli // zakryvati, poi. zakryć // zakryw ać1). Literatura (dzieła ogólne). J . B a u d o u i n d e C o u r t e n a y . F o n o lo g ia (fo n ety k a) słow iańska. W ielk. Enc. Ilu str. 22, 802 n st. W arszaw a, 1899. F. F. F o r t u n a t o V. L ekcii po fo n e tik ć staro sla v ja n sk a g o jazyka. P etro g rad , 1919. O. H u j e r. Ü vod do d ć jin jaz y k a cesk éh o . P ralia, 1924 (str. 35 nst.). G. A. I l ’ j i n s k i j . P ra sla v ja n sk a ja g ram m atik a. N ć ż in 1916 (wyd. dru g ie w p rzygotow aniu). V. J a g i ć. E in lieitlich e slav isch e U rsp raeh e, JA . 22,11 n st. S. M. K u l ’ b a k i n . D rev n e-cerk o v n o -slav jan sk ij jazy k . I—III. C h ar­ ków , 1911/12. A. L e s k i e n . G ram m atik d e r a ltb u lg arisc h en (a ltk irch en slav isch en ) S prache, H eidelberg, 1909. A. M e i 11 e t. Des in n o v a tio n s c a ra c té ristiq u e s d u p h o n étism e slave. RES. 2, 206 nst. P aris, 1922. A. M e i 11 e t. Le slav e com m un. P aris, 1924. J . M i k k o 1 a. U rslay isch e G ram m a ik , H eidelberg, 1913. W . P o r z e z i ń s k i . S ra v n ite l’n a ja g ra m m a tik a sla v ja n sk ih jazykov. V ypusk I. V vedenie, O b sceslav jan sk ij jazyk v s v ë të d an n y h sra v n ite l’noj g ram m atik i in d o e v ro p e jsk ih jazy k o v (F o n etik a. F o rm y sk lo n en ija). M oskw a 1914. J. R o z w a d o w s k i . S to su n ek języka polskiego do in n y c h sło w iań ­ skich. E nc. Pol. 2, 39 nst. K raków , 1915. ') Ob. J . K u r y ł o w i c z, L a gen èse des a sp ects v e rb a u x slaves. PF. 14, 644 nst. W arszaw a, 1929.

W spółczesn e u sto su n k o w an ie ję zy k ó w sło w iań sk ich .

28

J . R o z w a d o w s k i. H isto ry czn a fo n e ty k a jęz. poi. G ram . Ak. Um. K raków , 1923. N. v a 11 W i j k. O d w óch o k resac h w rozw oju języ k a p ra sło w ia ń ­ skiego i o ich znaczen iu d la języ k o z n aw stw a ogólnego. PF. 12, 395 n st. W arszaw a, 1927. M. W e i n g a r t . P ra slo v a n sk ÿ v o k alism u s. P ra h a , 1919/20. c)

Wzajemne ustosunkowanie języków słowiańskich. a)

W łaściw ości k la sy fik c c ji lin g w istyczn ej.

§ 17. Ustalił się oddaw na zwyczaj dzielenia języków sło­ wiańskich na trz y grupy, — zachodnią, wschodnią i południową (ob. § 4). Ten podział, do pewnego stopnia uspraw iedliw iony ze sta­ nowiska geograficznego i historyczno-kulturalnego, pod względem lingw istycznym wymaga dodatkowych w yjaśnień i uzupełnień. Klasyfikacja lingw istyczna jak gdzieindziej, tak i tu taj, n atrafia na tę zasadniczą trudność, że cechy w yróżniające, k tóre mogą być b ran e w rachubę jako podstawy klasyfikacyjne, nie są objęte wspólnemi, wzajemnie wyłączającem i się granicam i, lecz przebiegają po linjach, które się wzajem nie w różnych kierunkach krzyżują. Mamy więc 1) cechy, k tóre przeciw staw iają południe językowego świata słow iańskiego jego wschodowi i za­ chodowi, 2) cechy, k tóre przeciw staw iają języki zachodnie języ­ kom południow ym i wschodnim, 3) w reszcie cechy k tóre wy­ stępują na wschodzie Słowiańszczyzny w przeciw ieństw ie do języków południowo- i zachodnio-słow iańskich, ¡3)

W spółczesne lin g w isty czn e ustosunkow anie ję z y k ó w słow iańskich-

§ 18. Języki zachodnio- i w schodnio-słow iańskie m ają następujące wspólne cechy, k tó re je w yróżniają od języków poludniowo-słowiańskich : 1) Prasłow . nagłosowa g ru p a or- ol- w płd.-słow. rozw inęł się w ra-, a we wsehod.-słow. i zach.-słow. dawała raz ro- (pod intonacją cyrkum fleksową), innym razem ra- (pod intonacją akutową). Np. serb.-chorw . r a d 1), stsł. radz, poi. rad, vos. rad ; serb.ł ) R odzaj znak u akcen to w eg o n ad zgłoskam i serb.-chorw . ra-, law skazuje n a p ie rw o tn ą in to n a c ję ak u to w ą, a rodzaj a k c e n tu n ad zgłoskam i serb.-chorw . ra , la w skazuje n a p ie rw o tn ą in to n a c ję cyrkum fleksow ą.

W spółczesne u sto su n k o w an ie jęz y k ó w sło w iań sk ich .

29

chorw . ramo, stsł. ramę, poi. ramię, vos. ram ja; serb-chorw . ràlo, stsł. ralo, poi. radio, ros. ralo ; ' serb.-chorw . lakom, stsł. łakoma, poi. łakomy, ros. łakom yj; serb.-chorw . lubud, poi. łabędź; a w przeciw ieństw ie do przytoczonych odpow iedniości: serb.chorw. r?ivni, stsł. ravbiio, poi. równy, ros. rovnyj; serb.chorw. lani, stsł. lani, poi. łoni ‘poprzedniego ro k u ’ ; serb.chorw. lukat, stsł. lakztb, poi. łokieć, ros. lokot'; serb.-chorw . lada, stsł. ladija, stpol. łodzią, npol. łódź, ros. lod-ka. 2) B iernik 1. mnog. rzeczowników z dawnem i tem atam i na -io- oraz dopełniacz 1. poj. i m ianownik-biernik 1. mnog. rzeczowników z dawnem i tem atam i na -id- w językach słow iań­ skich północnych (wschodnich i zachodnich) w ytw orzył końcówkę -ë (długie), a języki potudniowo-słowiańskie rozw inęły w tych przypadkach końcówkę -ę. Np. biern. 1. mn. stsł. kraję, męzę, ale poi. kraje, stpol. króle, jętce, Strzelce (J. Łoś, G ram atyka Polska 3, 47), stczes. kraje, bicë (J. Gebauer, Hist. m luvnice, jazyka ceskóho 3, str. 106), strus. kljncê, nèmcë (K. H. Meyer, Hist. G ram m atik d er russischen Spi-nche 119/20); dop. 1. poj. stsł. zemlję, dm ę, ale stpol. bożnice, dziewice, kadzielnice (J. Łoś, Gr. Pol. 3, 100), stczes. pracë, dusë (J. G ebauer, Hist. mluv. 3, 208), strus. nedëë, dusë, zemljë (K. I-I. Meyer, H ist. Gr. d. ru s. Spr. I, 134); mian. biern. 1. mnog. stsł. zemlję, dusę, ale npol. i stpol. błyskawice, studnie, kaznodzieje (J. Łoś, G r P. 3, 108), stczes. dusë oucë (J. Gebauer, H ist. mluv. 3, 2'.0), strus. kapie, dusë (K. II. Meyer, Hist. Gr. der. rus. Spr. I, 135). § 19. Języki wschodnio- i południowo słow iańskie mają następujące cechy, przeciw staw iające je językom zachodniosłowiańskim : 1) W w yniku zm iękczenia spółgłoski y przed ć2, czyli przed ê (długiem) dwugłoskowego pochodzenia (z dawniejszego prasfpw. ni) w językach południowo- i wsehodnio-słowiańskich rozw inęła się spółgłoska s’, a w językach zachodnio-słowiańskich — ś. Np. stsł. muya — musë, serb.-chorw . gw. rnaha — musi, ukr. muya, — m usji, a poi. mucha — murze, ezes. moucha — mouse; serb.-chorw . V làh— Vlàsi, stpol, Włoch— Wloszy.

30

W ip ó łc z e sn e u sto su n k o w an ie ję z y k ó w sło w in ń sk ich .

2) Prasłow . g ru p y głoskowe k'v‘, y'v', powstałe z dawniej szych kv, gv w położeniu p rze d i 2, w językach południowoi wschodnio-słowiańskich przeszły w skutek dalszego zmiękczenia k ' g' w cV z'v‘, a w językach zachodnio - słowiańskich pozostały w swej dawnej postaci jako k'v', g'v'. Np. stsł. zvizda, ros. zo lzla , poi. gwiazda, czes. hoezda, poi*, lit. iuaigzdó, ‘gwiazda’, gdzie ai wskazuje pośrednio na dwugłoskowe pochodzenie prasłow. stsł. crełs, ros. cre^s, poi. kwiat, czes. kvet, pokrew ne lit. kointyi ‘pszenica’, gdzie ie wskazuje pośrednio na dwugłoskowe pochodzenie i w przytoczonych wyrazach słow iańskich; wskazuje na to rów nież łotew. kvitet ‘błyszczeć’, utw orzone od tego samego rdzenia kyit- // kuoit- (ob. R. T rautmann, B altisch-slavisches W orterbuch str. 147). Poza dwoma wym ienionemi cechami dla ch arak tery sty k i g ru p y wschodnio-południowej w jej przeciw ieństw ie do języków zachodnio-słowiańsldch przytaczane byw ały do ostatnich czasów także inne właściwości głoskowe, mianowicie, 1) sposób tra k to ­ wania prasłow iańskich grup tj (k't') dj, 2) sposób traktow ania prasłow iańskich g ru p U, dl i 3) sposób traktow ania prasłow iań­ skich g rup pl bl ml vl < pj bj m j vi. W łaściwości te jednak, jak się okaże, m ają tu tylko podrzędne albo drugorzędne znaczenie. § 20. Języki południowo- i zachodnio-słowiańskie m ają następujące ry sy charakterystyczne w przeciw ieństw ie do języków wschodnio-słowiańskich.

1) Rozwój śródgłosowycli grup -or- -ol- -er- -el- m iędzy dwoma spółgłoskam i, czyli tak zwanych konwencjonalnie g ru p tort tolt iert telt w ostatecznym w yniku doprow adził w językach W południowo- i zachodnio-słowiańsldch do przestaw ki: troi Uót, tret tlet, skąd m iędzy innem i stsł., serb.-chorw . i czesk, trat tlat trel tlet, poi. trot tlot tret tle t; a w językach wschodniosłow iańskieh pow stały tu połączenia z t. zw. pełnogłosem, czyli g ru p y torol tolot ( < tolt telt) teret. Np. prasłow. *borda > stsł. brada, serb.-chorw . brada, czesk. brada, poi. broda, a ros. boroda;

W sp ó łczesn e u sto su n k o w a n ie ję z y k ó w sło w iań sk ich .

31

prasłow . *gnlva > stsł. glaud; serb.-chorw. glâua, czes. h!ava, poi. głowo, a ros. goiovn ; prasł. *óerv'3>$tsł. b r è ^ , serb.-chorw . brr y (brijeg), czes. bieh, poi. hrz-g, a ro s .bereg; praslow. *mtlkoj> stsł. mlëko, sch. mlëko (mhjèko), cz. mlé/co, poi. mleko, a ros. moloko. 2) Zachodnio- i poludniowo-słowiańskiem u je- na początku wyrazów odpowiada wschodnio -słow iańskie o-. Np. poi. .jezioro, cz. jezero, stsł. jezero, sch. j'zero, ale ros. oztro ; p. jesień, cz. jeseh, stsł. jesevb, sch. je*co, ale r. o trot, y2 )> s, k'v' > k ’u', -ë w form ach deklinacyjnych męskich i żeńskich m iękkich tem a­ tów, or- > ro- lj ra-). Część płaszczyzny trójkąta, przylegająca do linji w (wschód) m iędzy punktam i zio ivp i zakreślona linjam i pochyłem i, biegnącemi od lewej ręk i do praw ej, obejm uje właściwości języków wscliodnio-słowiańskich > s', i '« ’ > ç ÿ , o-, tort > turot, -ë w form ach deklinacyjnych m ęskich i żeńskich m iękkich tematów, or- j> ro- // m -). Część płaszczyzny trójkąta, przylegająca do linji p (po­ łudnie) m iędzy punktam i w p— zp i zakreślona linjam i poziomemi, obejm uje właściwości języków południowo - słow iańskich (y2 > k'v > c'v', -ę w form ach deklinacyjnych m ęskich i żeń­ skich m iękkich tematów), or- > ra-, y - , toi t > trd'). W ycinki tró jk ąta przylegające do lite r z, w, p i zakreślo­ ne jednokrotnie odpowiedniemi linjam i pochyłem i lub poziomemi, obejm ują te właściwości, którem i każda z trzech g rup ję ­ zykowych słow iańskich w yróżnia się od dwóch pozostałych, a cechy wspólne tym pozostałym grupom wskazane są w pła­ szczyźnie przeciw ległych czworoboków, zakreślonych dwu­ krotnie. Tak więc tró jk ąt, zakreślony jednokrotnie p rzy z zaw iera cechy, w yróżniające języki zachodnio-słowiańslde, a przeciw le­ gły czworokok p rzy kącie wp obejmuje przeciw staw iające się tam tym cechom właściwości, wspólne językom wschodnio- i południow o-słowiańskim . T rójkąt zakreślony jednokrotnie przy w zaw iera cechy, w yróżniające języki wschodnio - słowiańskie, a przeciw legły czworobok p rzy kącie zp, obejm uje przeciw sta­ wiające się tam tym cechom właściwości, wspólne językom za­ chodnio- i południow o-słowiańskim . W reszcie trójkąt, zakreślo­ ny jednokrotnie p rzy p zaw iera cechy, w yróżniające języki południow o-słowiańskie, a przeciw legły czworobok przy kącie

G en ealo g icz n a k la sy fik a c ja ję z y k ó w sło w iań sk ich .

33

zw obejm uje przeciw staw iające się tam tym cechom właściwości języków zachodnio- i wschodnio-słowiańskich. '¡■) G enealogiczna kla sy fika cja ję z y k ó w słow iańskich.

§ 22. Tak się przedstaw ia w n ajw ażn iejsz} ^ ry sach układ w s p ó ł c z e s n y języków słow ian-kich, ich klasyfikacja g e n e a ­ l o g i c z n a oprzeć się m usi na t. zw. w z g l ę d n e j c h r o n o ­ l o g i i w ym ienionych wyżej cech w yróżniających. Ustalenie porządku historycznego ich pow staw ania staje się tutaj roz­ strzygającym szczegółem zagadnienia. Od sposobu jego rozw ią­ zania zależy w ykreślenie takiej czy innej klasyfikacji. Dawniej przew ażał pogląd, że pierwszem poważniejszem rozszczepieniem dialektycznem słow iańskiem było rozpadnięcie się języka prasłow iańskiego na odłam zachodni i wschodni, a potem w w yniku dalszego różnicow ania odłam wschodni m iał się rozpaść na g ru p ę językow ą południowo- i wschodniosłowiańską. Klasyfikacja taka wysuwa przypuszczenie, że 1) cechy, łączące języki południow o-słowiańskie ze wscliodnio-słowiańskiemi i wyróżniające je od języków zacliodnio-słowiańskich, są n a jstarszem i odm iankami dialektycznem i języka prasłowiańskiego i że 2) w związku z tem g rupy języków południowo- i wscho­ dnio-słowiańskich w pewnym okresie swojego historycznego rozw oju tw orzyły jedność, przeciw staw iającą się grupie języ­ ków zacliodnio-słowiańskich. Tego bliższego związku m iędzy językam i południowo- i wschodnio-słowiańskiem i dopatryw ał się niegdyś J. D obrow slri1), potem P. S zafarzy k 2), i A. Schleic h e r 3), a w ostatnich czasach także A. Szachmatow 4). W przeciw ieństw ie do takiego ujm owania rzeczy już przed dawnem i laty dzielił J. K o p ita r5) świat językow y słow iański J) In stitu tio n e s lin g u a e slav icae d ia lec ti v e te ris (1822). 2) G eschichte d e r sla v isch e n S p rach en u n d L ite ra tu re n (1826). s) F o rm en leh re d e r k ircb e n sla v isch e n S p rach e (1852) o raz K ratkij o d erk d o isto rićesk o j żizn i sć v e ro v o sto ć n a g o o td e la in d o - g erm an sk ili jazykov (1865). ) K urs isto rii russkago jazy k a. P ete rsb . 1909/10, o raz O ć e rk drevn e jś a g o p e rio d a isto rii ru ssk ag o jazyka. P ete rsb u rg , 1912. s) G Jagolita C lozianus (1836). S t. S zo b er. — G ram aty k a jęz. p olsk. — 3

34

G en ealo g ic z n a k la s y fik a c ja ję z y k ó w sło w iań sk ich .

na „slavism us cisdanubianus” (południowy) i „transdanubianus” (północny), włączając do tego ostatniego języki zachodnioi wschodnio-słowiańskie. P ogląd ten zaczyna w nowych czasach zyskiwać znowu coraz więcej zwolenników. Ostatnio wypow iedział się za nim M. van Wijk, wysuwając jako argum ent tw ierdzenie, że cechy wspólne, w yróżniające języki zachodnio- i wschodnio-słowiań­ skie (dwojaka zam iana prasłow iańskiej grupy nagłosowej or- olw ro- lo- lub ra- la- i końcówka -e w deklinacji rzeczowników z tem atam i na -¿o-, -id-), a z drugiej strony odpowiadające tym cechom właściwości południow o-słowiańskie (jednolita zamiana prasłow . or- ol- w ra- la- i końcówka ę, odpowiadająca północno-słowiańsk. -e) są najstarszem i odm ianam i dialektycznem i ję­ zyka prasłow iańskiego J). Odm ianki te są niew ątpliw ie starsze od tych, k tóre za­ zwyczaj się przytacza jako wspólne wyróżnienie języków wscho­ dnio- i południow o-słowiańskich w przeciw staw ieniu do zachodnio-słow iańskich: przejście g ru p głoskowych k'v' y'v' w cV z'v‘ na obszarach wschodnio-południowych, a z drugiej strony roz­ winięcie się ś z s' < y 2 w obrębie zachodniej Słowiańszczyzny pozostają w ścisłym związku z t. zw. drugą palatalizacją (zmięk­ czeniem) spółgłosek k g 7 , więc choć są jeszcze zjawiskiem języka prasłow iańskiego, ale się odnoszą do późniejszego okresu jego histoi-ji. § 23. D rugą bardzo sta rą cechą dialektyczną języka p ra­ słow iańskiego był sposób fonetycznego traktow ania grup głos­ kow ych k't' tj dj. O ile linja graniczna wym ienionych wyżej odm ianek dialektycznych podzieliła obszar prasłow iański na północ i południe, o tyle przypuszczalne pierw otne różnice w sposobach w ym ieniania grup k't' tj d j podzieliły świat ję­ zykowy słow iański na wschód i zachód: na wschodzie, w ob­ szarze późniejszej g ru p y językowej ruskiej i języka b u łg ar­

l) Ob. N. v a n W ijk, R em arq u es su r le g ro u p em en t des lan g u e s sla ves. RES. (1924).

G en ealo g iczn a k la s y fik a c ja ję z y k ó w sło w iań sk ich .

35

skiego na miejsce wym ienionych grup głoskowych rozw inęły się połączenia zwarto-szczelinowe d z i ą s ł o we t's d'z, a na zacho­ dzie, w późniejszej grupie językowej serbsko-chorw acko-słoweńskiej i w g ru p ie późniejszych języków zachodnio-słowiańskich pow stały połączenia zwarto-szczelinowe z ę b o w e l's' d'z'. W dalszych przem ianach om awianych g ru p głoskowych zaznaczyły się różnice w północnych i południow ych częściach zakreślonych obszarów : „w schodnie” połączenia t's d'z rozw i­ nęły się w ruskie e z i bułgarskie §t, zd, a „zachodnie” t's' d'z‘ przeszły w serbsko-chorw ackie c y, słoweńsk. e j i (północno)zachodnio-słowiańskie c y. W ten sposób jeszcze w epoce zasadniczej jedności języ­ ka prasłowiańskiego zaznaczyły się na jego terytorjum cztery w yraźne obszary dialektyczne, k tó re były zaczątkiem później­ szych głównych zróżnicow ań językowych słow iańskich. P od­ stawą histoiyczno - lingw istyczną wzajemnego ustosunkow ania języków słow iańskich jest więc nie trializm , lecz czwórdzielczość. Słusznie też A. Leskien x) rozklasyfikow ał ostatnio języki słowiańskie na cztery g ru p y : 1) bułgarską, 2) serbsko-chorw acko-słoweńską, 3) ru sk ą i 4) zacliodnio-słowiańską. § 24! Przedstaw iony powyżej podział łączy poszczególne g rupy językowe słowiańskie w zam knięte koło łączących się w porządku następczym ogniw'. Ogniwem, łączącem języki zacliodnio-słowiańskie i ruskie, był, jak to zaznaczono (ob. str. 34), sposób traktow ania prasłow iańskiej g ru p y nagłosowej or- oli końcówka 6 w rzeczow nikach z tem atam i na -to -id-. Łącz­ nikiem, wiążącym grupę ru sk ą z językiem bułgarskim , był pierw otny sposób, przekształcania prasłow iańskich połączeń gło­ skowych k'V tj dj (ob. str. 34), a nadto zachowanie prasłow iań­ skiego s' < y 2 i zm iękczenie prasłow . g ru p głoskowych k'v' y V j> > cV z'v' (ob. s tr. 34). Język b u łg arsk i z g ru p ą językow ą serbsko-chorwacko-sloweńską, prócz dwóch ostatnio wymienionych cech wspólnych, łączących z językiem bułgarskim grupę ruską, *)

G ram m atik d e r se rb o -k ro a tisc h e n S p ra c h e (1914), str. XXV1II/(X.

36

G e n ealo g ic zn a k la s y fik a c ja ję z y k ó w sło w iań sk ich .

wiązał nadto sposób traktow ania prasłowiańska połączeń or- olw nagłosie i -or- -ol- w środku wyrazów oraz końcówka -ę w de­ klinacji rzeczowników z tem atam i na -io- -ia- (ob. Str. 34). W reszcie ogniwem, łączącem grupę serbsko-chorw acko-słow eńską z językam i zackodnio-słow iańsldem i był pierw otny sposób p rze­ kształcania połączeń głoskowych h't' tj d j (ob. str. 34) oraz podobna zm iana prasłow . grup głoskow ych -or- -ol- w środku wyrazów. Te ATzajemne ustosunkow ania poszczególnych słow iańskich środow isk językow ych dadzą się unaocznić w następującej schem aty żującej fig u rz e:

1. or- ol- > ro- lo-!/ra- la2. -ć 1. or- ol- > ra- la2.-ę 1 V

▼ 2. k'v' > cV , g'v' > z'v'

▲ *A 2. de~ tort > Źrói • W —w schód, P d —p o łu d n ie,

Z—zachód, P n —północ.

• k ‘t' t’j > ¿V,

5jc 3+C * ¿ 'i' t'j

> tlV

>i'7, 4 'i >

7 '|

W szystkie zaznaczone tu taj właściwości system u głosko­ wego i form alnego są pochodzenia bardzo starego, odnoszą_się bowiem jeszcze do epoki zasadniczej jedności językowej sło^ w iańskiej. Środow iska językowe, w k tó ry ch się te właściwości wy tw orzyły, nie były jeszcze przeto w owych czasach w yodrębnionem i grupam i językowemi, lecz zróżnicow aniam i dialektycznem i języka prasłow iańskiego.

G en ealo g icz n a k la s y îik a c ja ję z y k ó w sło w iań sk ich .

37

§ 25. Ja k wynika z przedstaw ionego stanu rzeczy, dialekty języka prasłow iańskiego nie przeciw staw iały się sobie w sposób o stry i wyłączający wzajemnie, lecz tw orzyły koło w iążących się w porządku następczym ogniw : w każdej parze sąsiadujących z sobą dialektów był m niej lub więcej pokaźny szereg cech wspólnych. Cechy wspólne, rozpatrzone wyżej, obejm ow ały całośó odnośnych obszaimw. Ale prócz tych cech generalnych, przez wzajemne oddziaływ anie sąsiadujących z sobą dialektów wytwo­ rz y ły się w pasach granicznych właściwości, ogarniające tylko część obszaru po tej bądź tam tej stronie głównej granicy dialektycznej. W ten sposób spoidła, łączące poszczególne g ru p y dialektyczne, staw ały się bardziej jeszcze mocnemi. Tak, naprzykład, dialekty zachodnio- i wschodnio-słowiańskie (ruskie), prócz dwóch w ym ienionych wyżej cech wspólnych, ogarniających całość ich obszarów (ort- j> rot- // rat- ; -è) m iały także inne cechy Avspôlne, w ystępujące tylko w mniej lub więcej szerokich pasach granicznych, rozciągających się na wschód od głównej linji granicznej, oddzielającej wymowę g ru p y -tort-tolt-trot- -tlot- od wymowy -tort- -tolt- > -torot- -tolot- oraz dzielącej zachodnio-słow. je- od wschodnio-słow. o- i zach.-słow. ś < y j od wsch.-słow. s' < y_2. C harakterystycznem przeciw ień­ stwem, różniącem dialekt wschodnio-słowiański od zachodniego był ponadto sposób traktow ania grup głoskowych k'v‘ m i': na zachodzie grupy te pozostały bez zmiany, a na wschodzie uległy zm iękczeniu i przeszły w c'v' z'v’. J a k świadczą jednak dialekty białoruskie i niektóre, znacznie naw et na wschód w ysunięte, dialekty w ielkoruskie, g rupy Tc'v’ g'v' zachowały się w swej pierw otnej, niezm ienionej postaci także na rozległych p rz e strz e ­ niach ruskich, Np. Wielkorus. Jcvëtn, kvëtnoj, kvët/ca, ogvèzditb ‘mocno ud erzy ć’; białorus. Jcvëtn, kvëconb. (Sahmatov, Kurs isto rii russkago jazyka, str. 4). Podobne w ykroczenia poza główną linję graniczną wyka­ zuje wymowa pierw otnych grup tl dl. G rupy te w dialektach zachodnio-słow iańskich pozostały bez zmiany, a w. dialektach

38

G en ealo g icz n a k la s y fik a c ja ję z y k ó w sło w iań sk ich .

wscliodnio-słowiańskich (ruskich) uległy uproszczeniu i przeszły w l. Np. poi. modlitwa, ros. molitva, poi. radio, ros. ralo, poi. pletli, ros. pieli. Ja k jednak w ykazują n iektóre północno-zachod­ nie dialekty ruskie, gdzie, zam iast grup tl dl, zjaw iają się połączenia kl gl, np. suegli zam. *svedli — sveli, podvegli, privegli (w kronice Pskowskiej XV w. Śahm atov, lc. 8), ta właściwość zachodnio-słow iańska objęła także część obszaru wschodniosłowiańskiego (ruskiego). Podobnie na pograniczu m iędzy g ru p ą serbsko-chorw ackosłow eńską a zachodnio-słow iańską był pas przejściow y (czeskosłowaeki), do k tórego poza główną granicę, oddzielającą serbskochorw acko-słow eński i zachodnio-słow iański sposób wym awiania g rup k'v' g'v', sposób zm iękczenia ■/’ w drugiej epoce prasłow iań­ skiego zm iękczenia tej spółgłoski (y2), sposób przekształcenia g ru p y ort- oraz końcówkę -ę // -e w deklinacji rzeczowników, p rzedostał się południow o - słow iański sposób przekształcenia grupy -tort- > -trót- > -trat-, a na m niejszym obszarze (w o b rę ­ bie późniejszych dialektów środkow o-słowackich)—także sposób traktow ania g ru p y ort-, k tó ra , się tam zm ieniła na m odłę południow o-słowiańską, dając zjednoliconą postać rat-. Z drugiej strony zach.-słow. właściwość zachow ania prasłow . g ru p y tl dl zjawia się także w niektórych północnych gw arach słoweńskich. ■Wszystkie te właściwości dialektyczne pow stały w epoce prasłow iańskiej. Zróżnicowanie dialektyczne w owych czasach nie było jeszcze zb y t wielkie. Cech, k tó reb y przeciw staw iały którykolw iek z czterech zarysow ujących się dialektów trzem pozostałym, było stosunkow o jeszcze niewiele. Do takich należały: 1) ś c,

40

C ech y ję z y k ó w z ach o d n io -sło w iań sk ich .

4) zasadnicza zam iana g ru p pl bl ml vl < prasłow . p j bj m j v j w p' b’ m v' w zgłoskach końcowych wyrazu, 5) ś */2j to znaczy ś w w yniku drugiego prasłow iańskie­ g o zm iękczenia 6 ) ort- olt- > rot- lot- [| rat- lat-, 7) -tort- -tolt- > -trot- -tlot-, 8) je- na pocza.tku wyrazów, 9) -l, jako końcówka w deklinacji rzeczowników, 10) Nadto zachowanie odrębności prasłow . bj- po w argo­ wych, a pozatem spłynięcie 6^ z ¿>1, np. prasł. *vWer> > cz. vlk, poi. wilk, łuż. (g. id .) w jelk; ale prasłow. *d6|(/»>cz. dluh, poi. długi, głuż. dolhl, dłuż. d la g i; prasł. *zbjtó^>cz. ¿luty, poi. żółty, łuż. (g. i d.) żółty, jak prasł. *m'b}viti'j>cz. m luviti, st. poi. molwić, g. łuż. (-wot)mołwić. x) Cechy te rozw inęły się w grupie dialektów zachodniosłow iańskich jeszcze w epoce jedności języka prasłow iańskiego. Po rozerw aniu się tej jedności dialekty zachodnio-słowiańskie nie w ytw orzyły żadnych cech wspólnych, dlatego też należy przypuszczać, że po rozpadnięciu języka prasłow iańskiego n i­ gdy nie stanow iły jakiejś bardziej zw artej całości, jak to na­ leży przypuszczać w stosunku do g ru p y dialektów wschodniosłow iańskich (ruskich) i serbsko-chorw acko-słow eńskich. Epoki prazachodnio-słow iańskiej nie było. W epoce, k tó ra nasta.piła bezpośrednio po zerw aniu jedności językowej słowiańskiej, dia­ lekty zachodnie stanow iły p o p ro stu część języka prasłow iań­ skiego, od którego odpadły naprzód dialekty południowe, a po­ tem wschodnie. W takim stanie rzeczy m usiały się na zachodzie słow iań­ skim wcześnie zaznaczyć dalsze tendencje różnicuja.ce, które posunęły dalej rozszczepienie dialektyczne tego obszaru.

*) N iesłusznie tw ierd zi R o z w a d o w s k i (E ne Pol. 2. 4 trat tlat. Np. prasłow . *ko*va > cz. krava, prasłow. *borda^> cz. brada prasłow . *bolto > cz. bioto, prasłow . *zolto > cz. zlato. 2) spłynięcie prasłow . r f zgłoskotwórezych, czyli z r i 6r (ob. § 6, 2) w %r, skąd czesko-słow. r zgłoskotwórcze. Np. prasłow . *tWgz > cz. trh, por. poi. targ; prasłow. *g?jb% )> cz. hrb, por. poi. garb; prasłow . *vbryz > cz. vrch, por. poi. wierzch, prasłow. *vbrba > cz. vrba, por. poi. wierzba. 3) w zakresie ustosunkow ania kontynuacyj d i zacho­ wanie dawnych stosunków zach.-słow. czyli zasadnicze spłynięcie prasł. bt i -ot ob. § 26, 10) w 5?, skąd czesko-słow. lu [| lu (nowocz. loa), ale zachowanie osobnej kontynuacji prasł. >■ cz. I zgło­ skotw órcze po spółgłosce wargowej. Np. prasłow . *gglkz > cz. hluk ‘zgiełk’, por. poi. zgiełk; prasłow . > cz. chlam ‘pag ó rek ’, por. poi. Chełm-, prasłow . *ćblnz > cz, clun, por. ros. ćelnok, poi. czółno, gdzie c z k w położeniu przed d ; prasłow. *iblt'bj(J > cz. ¿luty, por. ros. źeHyj, poi. żółty, gdzie ż z g w po­ łożeniu przed d ; prasłow . *vdkb > cz. vlk, por. poi. w ilk; prasł. *m dcati )> cz. mlceti, poi’, poi. milczeć. P)

C echy c h a ra k te ry styc zn e łu życko -lech ickie.

§ 29. C harakterystycznem i rysam i środow iska językow e­ go łużycko-lechickiego w owych czasach dialektycznego różni') Ob. W. T a s z y c k i , Stanow isko języ k a łużyckiego S ym bolae g ram m atieae in h o n o rem J . R ozw adow ski 2,127 n st. K raków 1928.

42

C echy łu ż y c k o -le c h ic k ie .

cowariia się zachodniego obszaru słow iańskiego stały się w p rze ­ ciwieństwie do odłam u czesko-słowackiego następujące właści­ wości. 1) przejście prasłow . grup głoskowych *tort *tolt > trot tlot. Np. prasłow . *borda > łuż. (d. i g.) broda, połab. brodo, kasz.-pom . broda, poi. broda-, prasłow . *borna > g. łuż. brćna d. łuż. brona, kasz.-pom. brona, poi. brona-, prasłow. *bolto, g. łuż. blóio, d. łuż. bioto, kasz.-pom. błoto poi. błoto-, prasłow . *golsh > g. łuż. hlós, d. łuż. głos, kasz.-pom. głos, poi. glos.’ Uwaga. G rupa głoskowa tort, pierw otnie długa, t. j. m a­ jąca długie o, uległa w języku prasłow iańskim w pewnych w a­ runkach skróceniu Ł). W następstw ie tego pow stała oboczność *tórt // *tórt^> "trót //*t^rt. Ta oboczność w pierw otnem swojem ustosunkow aniu najlepiej się zachowała w języku kaszubskopom orskim ; język natom iast połabski i polski przeprow adziły drugorzędne wyrów nania, przyczem połabszczyzna uogólniła kontynuację obocznika *t%rt, a w polszczyźnie rozpow szechniła się kontynuacja obocznika *trót. Stąd powstały takie oboczniki, jak kasz.-pom. brona¡¡barna, m onafjvarna, poi. krova/ / karw, kasz.-pom. kroea // karva, połab. korvo < *karva, poi. skroń // kasz.-pom. skarńo. 2) P rasł. 7>r i or w przeciw ieństw ie do środow iska czeskosłowackiego w łużycko-lechickiem zmieszały się tylko częściowo, mianowicie, w położeniu przed tw ardem i przednio-językowem i spółgłoskam i, natom iast w pozycji przed wargowem i, średniojęzykowem i (miękkiemi) i tylnojęzykow em i zachow ały swoją odrębność i na całym obszarze łużycko - lechickim uległy praw ie identycznym zmianom. P rasł. > lech. *ar ]> połab. or, kasz.-pom. a(ó)r, poi. o(a)r, łuż a ^ g ł u ż . ór, dłuż. ar // *dr (po tylnojęzykow ych) ]>'«r. P rasł. *6r)>lech. ńr^>połab. ar, kasz.-pom. 'er, poi. 'er, łuż, '* r > g . i d. ł u ż . 'e r 2). Np. prasł. połab. ') Ob. J. R o z w a d o w s k i , P rzy czy n k i do h ist. fo n e ty k i jęz. poi. RS. 5,37 n st. K raków , 1912. Ob. ta k ż e E k b l o m , Z u r E n tw ick lu n g d e r L iq u id av erb in d u n g en im S lav isch en . I. U psala, 1927 i o statn io M i l e w s k i , Przyczynki do fo n e ty k i lech ick iej. PF. 14, 582 n st. W arszaw a, 1929. z) L itera e oznacza e w ąsk ie, zb liżające się do i.

C ech y łu ż y c k o -le c h ic k ie .

43

gorsdl, kasz.-pom. gore, poi. garść, głuż. pśihórsla, dłuż. gjarsć; prasł. *k'Zrmiti'j> połab. kormat, poi. karmić, głuż. kormić, dłuż. kjarmiś) prasł. *v6rfra>połab. varba, kasz.-pom . óifba, poi. wierzba, głuż. wjerba, dłuż. wjerbą: prasł. *Ż6rn6>połab. ta m , kasz.-pom. cerń, poi. cierń. głuż. ćerń, dłuż. śerń; prasł. *lvbid^jbj>polab. forda, kasz.-pom. ćóardl, poi. twardy, głuż. twordy, dłuż. twardy. Uwaga. Znam ienną jest zgodność między górno-łużyckim a pom orsko - polskim w w arunkach zachowywania się i z a tra ­ cenia m iękkości r w grupie głoskowej, pochodzącej z przed wargowem i i tylnojęzykow em i r, w innych pozycjach r. Np. poi. wierzba, pierzchać, głuż. vjerba, pierchać // poi. cierń, głuż. ćerń. 3) Prasłow . U, k tó re w pewnej epoce h isto rji dialektów zachodnio-słowiańskich po spółgłoskach w argow ych zachowało się jako b¿ w przeciw ieństw ie do środow iska czesko-słowackiego w jednym odłamie (połabsko-pom orskim ) środow iska łużyckolechickiego spłynęło w a pozostałych częściach tego obszaru (na gruncie łużyckim i polskim) rozszczepiło się na t>1 // bl, zależnie od tego, czy następow ała po niem spółgłoska przedniojęzykowa tw arda czy też spółgłoska innego miejsca artykulacji. Np. prasłow . *vbkks > cz. vlk, łuż. (g. i d.) wjelk, poi. wilk, połab. váyk, pom.-kasz. váyk-, prasłow . *mb\cati > cz; mlćeti, głuż. mjelćeć, dłuż. mjelcnś, połab. maycąca ‘m ilczący’; ale prasłow. *vblna > cz. vina (jak vlk), głuż. wołma, dłuż. wałma, (por. wjelk), poi. wełna (por. wilk), połab. váuno; prasł. *j b lm j> cz. plniy, głuż. po ln y/ / p jd n ić ‘pełnić’, dłuż. palny,- poi. pełny, polab. paĘjia, pom.-kasz. pólńl // pebuć. Uwaga. Ja k widać z podanych wyżej przykładów (połab. forda, kasz. - pom. cóardi, poi. twardy, głuż. twordy, dłuż. twardy) g ru p a głoskowa, kontynuująca br m a przed sobą w połabskim i kaszubsko-pom orskim spółgłoskę m iękką, a w pol­ skim i łużyckim — spółgłoskę tw ardą tak, jak przed kontynuacją pierw otnego w , ale na całym obszarze łużycko-lechickim jest w tej pozycji c ź < k' g', np. połab. corno, kasz.-pom. ćdm i, pol. czarny, głuż. ćorny dłuż. carny.

44

C ech y łu ż y c k o le c h ic k ie .

Miękkość spółgłoski przed kontynuacją < bl zachowały w środow isku łużycko-lechickiem tylko dialekty m azow ieckie; w połabskiem i kaszubsko-pom orskiem bl spłynęło całkowicie zg l, a łużyckie zachowuje się tu taj tak, jak polskie, np. połab. vaif.no, kasz.-pom. vauna, p. wełna II (mzw) óolna, głuż. wolma, dłuż. wałma.

4) Czwartym wspólnym, a bardzo charakterystycznym r y sem środow iska językowego łużycko-lechickiego jest rozszcze­ pienie prasłow. e, pa ogół w tych samych w arunkach, co przed­ stawione w punktach 2 i 3 rozszczepienie prasłow. br i iJ0, k tó­ ry ch kontynuacje, jak widzieliśmy, w pewnych w arunkach za­ chowywały swoją odrębność, a w innych spłynęły z kontynua­ cjami prasłow. gr i J>1. Prasłow . e w języku połabskim zacho­ wało się w położeniu przed spółgłoskam i tw ardem i (wargowemi przednio- i tylnojęzykowemi), a przed spółgłoskami m iękkiem i (średnio - językowem i lub uśredniojęzykowionemi) przeszło w i. Zakres i rezultat rozszczepienia prasłow. e w środow isku pom orsko-polskiem b ył nieco inny, ale objawiała się tu w istocię swej ta sama tendencja fonetyczna: prasłow. e przed spółgło­ skam i przedniojęzykowem i tw ardem i przeszło tu w o, natom iast w położeniu przed spółgłoskami przedniojęzykowem i m iękkiem i i średniojęzykowem i oraz przed wargowemi (miękkiemi i tw arde­ mi), i tylnojęzykowem i rozwinęło się w samogłoskę, rów ną p ra ­ słow iańskiem u e. W łużyckiem zakres rozszczepienia prasł. c był naogół taki, jak w połabskiem , a w ynik taki, jak w pom orskopolskiem . Np. prasłow . *plełę // *pletetb, połab. pietą // phte, kasz.pom. plotą II piece, poi. plotę // plecie-, poi. gąsior, głuż. husor, dłuż. gusor, prasł. *Zeffój>połab. led, kasz.-pom. Ibd, poi. lód, głuż. lód, dłuż. lod) prasłow. *óelo > połab. celu, poi .czoło, głiiż. colo. dłuż. colo; prasłow. *£ewya>połab. zim j , kasz.-pom. zernja, poi. ziemia, głuż. i dłuż. zernja; prasłow . *lehtb połab. Uef, pom .-kaszub. Uzi, poi. leży, głuż. leżeć. Uwaga 1. W g rupie dialektów lechickich podobnem u rozszczepieniu uległy także kontynuacje prasłow . *e *6, jest

C ech y łu ż y c k ie .

45

to już jednak właściwość wyłącznie łechicka, zostanie więc omó­ wiona w odpowiednim rozdziale. Uwaga 2. Opisane tu taj rozszczepienie samogłosek przed­ nich i m iękkich zgłoskotw órczych br bl nazywa się d y s p a 1 at a l i z a c j ą , czyli odsunięciem języka od przedniego, twardego podniebienia (palatum ) i objaśnia się zazwyczaj jako wynik upodobniającego oddziaływania na poprzedzające samogłoski przednie następujących spółgłosek tw ardych, bądź też tylko spółgłosek tw ardych przedniojęzykow ych. Zjawisko to jednak, zdaje się, słuszniej należy tłum aczyć odw rotnie, jako p a l a t a l i z a c j ę , wywołaną oddziaływaniem następujących spółgłosek palatalnych (miękkich), bądź też także wargowych i tylnojęzy­ kowych. P rzy takiem ujęciu należy przypuścić, że w dialektach łużyeko-lechickich, a w pewnym zakresie tylko w lechickicli samogłoski przednie otrzym ały pewne cechy artykulacyjne sa­ m ogłosek tylnych 1). •j-) C echy w yo d ręb n ia ją ce lu ży c zyzn ę .

§ 30. Scharakteryzow ane powyżej środowisko językowe łużycko-lechickie zajmowało zbyt rozległy obszar, żeby mogło być zupełnie jednolite. Z czasem te różnice dialektyczne zaczę­ ły się pogłębiać. 1) Jedną z takich różnicujących przem ian, k tóra m iała bardzo doniosły wpływ na dalsze losy środow iska językowego łużycko-łechickiego, była denazalizącja odziedziczonych samo­ głosek nosowych w odłam ie łużyckim : kontunuacja prasłow. *q rozw inęła się w łużyckim w u, a kontynuacja prasłow . prze­ szła w górnym dialekcie łużyckim w 'a, a w dialekcie dolnołużyckim w ć, np. prasłow . *ilębz )> łuż. (g. i d.) dub, prasłow , uż. (g. i d.) r u k a ; prasłow . *węso>głuż. mjaso, dłuż. meso, prasłow. *gręda'j>głuż. hrjada, dłuż. grldo. Zm iany te przy jednoczesnem zachow aniu się nosowośei w kontynuacjach prasłowdań1) Ob. S. S z o b e r , Spr. Ak. Urn. K raków , 1928.

P ralecliick a d y sp alatalizacja prasło w . e e ¿ g "f.

46

C echy łu ż y c k ie .

skich nosówek na obszarze lechickim spowodowały rozszcze­ pienie się środow iska językowego łużycko-lechickiego na dwa już w yraźnie przeciw staw iające się sobie odłam y, — łużycki i lechicki. 2) D rugą bardzo ważną cechą dialektów łużyckich w prze­ ciw ieństwie do środow iska lechickiego była w ąska wymowa prasłow . i, gdy przeciw nie, dialekty lechickie cechowała szero­ ka wymowa tej samogłoski. Np. prasł. *senoj>głuż. si.no, dłuż. sino, poi. siano, połab. śotiii < *śano. W dalszej h isto rji każdy z tych odłamów rozw ijał odzie­ dziczone wspólne im niegdyś tendencje fonetyczne w innych zakresach system u głoskow ego; różnice pogłębiały się więc jeszcze więcej. 3) Dawna tendencja łużycko-lechicka do rozszczepiania sam ogłosek przednich zależnie od jakości następującej spółgło­ ski rozw ijała się w środow isku lechickiem dalej i ogarnęła kontynuacje sam ogłosek *i i *ę, gdy natom iast w środow isku łużyckiem sam ogłoski te nie uległy już rozszczepieniu. Stąd różnice: połab. los 'e. Tak więc proces w yodrębniania się g rupy dialektów łu ­ życkich dokonywał się stopniowo w ciągu p aru wieków, dopro­ w adził jednak wkońcu do rozpadnięcia się środow iska języko­ wego łużycko-lechickiego i przekształcił dawny dwójdzielny układ zachodnio-słowiańskiego obszaru językowego na trójdziel­ ny, w yróżniając w nim ugrupow ania dialektów czesko-słowackich, łużyckich i lechickich. Literatura. M e y e r K . H. S tan d u n d A ufgaben d er S p ra c h w isse n sc h a ft.F e stsc h rift fü r W . S treitb erg , H eidelberg 1924 (K ry ty k a poglądów S zach m ato w a n a s ta ­ now isko języ k a łużyckiego). M i k k o 1 a J. B eto n u n g u n d Q u a n titä t in d en w e stslaw isch en S p ra ­ ch en I. H elsingfors, 1899. L e h r , - S p ł a w i ń s k i T. De la sta b ilisatio n de l’ac c en t d a n s les lan g u es slaves de l’ouest. RES. 3, 191 n st. P ary ż, 1923. L e h r - S p ł a w i ń s k i T. O u sta le n iu ak c e n tu w języ k ach zachodnio-słow iańskich. Spr. Tow. N auk. Lw. Lwów, 1923. L o r e n t z F r . D as gegen seitig e V e rh ä ltn iss d e r so g e n a n n te n lechisch en S p rach en . JA . 24, 72 n st. B erlin, 1902. N i t s c h K. S to su n k i p o k re w ie ń stw a języków lech ick ich . M PKJ. 3, K rakow , 1903 (cały tom w 1905). P o r z e z i ń s k i W. O sto su n k ac h w zajem n y ch języków zachodniosłow iańskicli. SO. 3/4, 215 n st. P oznań, 1925. R a m u l t S. S łow nik języ k a pom orskiego czyli kaszu b sk ieg o (w stęp). K raków , 1893. R o z w a d o w s k i J. S to su n ek ję zy k a polskiego do in n y c h sło w iań ­ skich. Enc. Pol. 2, 1, 36 n st. K raków , 1915. S t. S zo b er. — G ram aty k a jęz. p olsk. I. — 4

C enhv lechickifi.

50

S c h l e i c h e r A. L a u t- u n d F o rm e n le h re d e r p o lab isch e n S prach e (przedm ow a). P e te rsb u rg , 1871. S a h m a t o v A. Z a m ć tk i po isto rii zv u k o v luźick ag o ja z y k a Izv. 21 2, 237 n st. P e te rsb u rg , 1916. T a s z y c k i W. S tan o w isk o języ k a łużyckiego. Sym b. G ram , in h o ­ n orem J. R ozw adow ski. 2, 127 n st. K raków , 1928. W i j k v a n N. K ilk a uw ag o p o k rew ień stw ie m iędzy języ k a m i zacliodnio-słow iańskiem i. P F . 11, 113 n st. W arszaw a, 1927. IV.

JĘZYKI LECHICKIE.

a) Cechy charakterystyczne lechlckiego środowiska językowego.

§ 32. W yodrębnienie się ze środow iska łużycko-lechickiego łużyczyzny wyosobniło także grupę dialektów lechiekich. Było to zrazu wyosobnienie tylko negatywne, spowodowane odpadnię­ ciem ze środow iska łużycko lechickiego dialektów łużyckich. To też w okresie, k tó ry nastąpił bezpośrednio po rozszczepieniu się środow iska łużycko-lechickiego, cechy wspólne, c h a ra k te ry ­ zujące c a ł o ś ć dialektów lechiekich, nie pom nożyły się żadnym istotnym nowym szczegółem : były to narazie tylko te cechy, k tó re charakteryzow ały wspólne środow isko łużycko-lechickie (ob. § 29), m ianowicie: 1 ) prast. tort, tolt > lech, trot // t%rct, tlot, 2 ) prast. pr > lech. j r // ¡ r , 3) zach.-słow. bl (po wargowych) > lech. z j // bl, 4) prasł. e > lech. o Jl 6 > pom.-pol. o // e, połab. e // i, 5) zachowanie brzm ienia nosowego w kontynuacjach p ra ­ słow iańskich nosówek. 6 ) W krótce jednak po odpadnięciu łużyczyzny dialekty lecliickie zaczęły posuwać dalej właściwy sobie system głoskowy, rozw ijając i rozszerzając dawne swoje tendencje fonetyczne, w wyniku czego pow stały nowe cechy wspólne, a m ianowicie: Nietylko zachowanie nosowego brzm ienia prasłow iańskich nosówek, lecz także zasadniczo jednakow y rozwój artykulacji ustnej tych samogłosek. Dla epoki pralechickiej można ustalić następujące brzm ienia nosówek: prasłow . *q > lech. *