Η συναισθηματική Νοημοσύνη

Daniel Goleman

,ό

,

39η έκδοση

ΕΜΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ:

Τι είναι

w IQ:

Η μοίρα μας; Δεν είναι

~ο:ω; αt.'τό που φανταζόμαστε. Το CA.r~-nκό ;.ι.αι πεισιικό βιβλίο του

D3.n:iel Goleman

επιχειρηματολογεί

~ n'ω σrο γεγονός ότι ο.ι αντιλήψεις μα;

είναι πιο σημαντικό από το

Μετάφραση ΑΝΝΑ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ

Επιμέλεια ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΝΕΣΤΟΡΟΣ ΧΡΥΣΑ ΞΕΝΑΚΗ

ΕΜΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

«IQ»;

Για την Τάρα, ,

,

αστειρευτη πηγη

συναισθηματικής σοφίας

...

Πρόλογος

για την ελληνική έκδοση

Το παρόν βιβλίο του

vard,

Daniel Goleman, Ph.D.,

του Πανεπιστημίου του

Har-

πιστεύω ότι θα αποτελέσει ορόσημο στη σύγχρονη ψυχολογCα, επειδή

επιτυγχάνει μια αξιοθαύμαστη σύνθεση των νενροεπιστημονικών επιτευγμά­ των που αφορούν αυτά που γνωρίζουμε σήμερα για τις δομές του εγκεφάλου σε σχέση με τα συναισθήματα, των πειραματικών δεδομένων από άψογες, από μεθοδολογικής πλευράς, μελέτες που αφορούν στην ανθρώπινη συναισθημα­ τική αλληλεπίδραση και στη συναισθηματική ανάπτυξη και ωρίμανση του παι­

διού, καθώς και των εύστοχων κλινικών παραδειγμάτων, αφενός μεν ατόμων με διάφορες συναισθηματικές διαταραχές, αφετέρου δε ατόμων με πολύ υψη­ λό δείκτη «συναισθηματικής νοημοσύνης». Επιπλέον, ο συγγραφέας προσφέ­ ρει ένα πλήρη κατάλογο των προγραμμάτων πρόληψης, τα οποία μπορούν να εφαρμοστούν στα σχολεία και να βελτιώσουν τόσο τη «συναισθηματική νοη ­

μοσύνη>> όσο και την ψυχική υγεία. Έτσι, το βιβλίο αυτό αποτελεί απάντηση στην πρόσφατη στενή άποψη ότι η νοημοσύνη είναι γενετικά προκαθορισμένη

και δεν επηρεάζεται από το περιβάλλον. Ως γνωστόν, διανiJουμε τη «δεκαετία του εγκεφάλου», σύμφωνα τόσο με την

UNESCO

όσο και με τη Διεθνή Εταιρεία Νευροεπιστημόνων

Έχουν περάσει περίπου εκατό χρόνια από τότε που ο

(IBRO). Sigmund Freud, απο­

γοητευμένος από την προσπάθειά του να οικοδομήσει μια ψυχολογική θεωρία που να στηρίζεται στις γνώσεις της νευροφυσιολογίας, στράφηκε προς άλλες κατευθύνσεις και πρότεινε την , ποιες είναι οι διαδικασίες της συναισθηματικής ανάπτυξης και ωρίμαν­ σης, πώς μπορούμε σήμερα να επηρεάσουμε τη «συναισθηματικ·ή νοημοσύνη»

(δηλαδή τον αυτοέλεγχο, το ζήλο, την επιμονή, την ικανότητα να αντιλαμβάνε­ ται κανείς τα συναισθήματα των άλλων), πώς μπορεί να ασκηθεί πρόληψη στα σχολεία όσον αφορά στην ψυχική υγεία, απαντώνται με τεκμηριωμένα επι­ στημονικά δεδομένα και άψογη από λογικής και επιστημονικής πλευράς συ­

γκροτημένη επιχειρηματολογία. Παντού το βιβλίο διανθίζεται με εύστοχα κλινικά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή και τη σύγχρονη ειδησεογρα­ φία. Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται πλήρης βιβλιογραφία μεγάλης επιστη-

Πρόλογος για την ελληνική έκδοση

11

μονικής αξίας, αφού η συντριπτική πλειοψηφία των βιβλιογραφικών πηγών αναφέρεται σε νευροεπιστημονικά ευρήματα ή σε άψογες απ6 μεθοδολογι­ κής άποψης κλινικές ή εργαστηριακές μελέτες, οι περισσότερες από τις οποί­ ες πραγματοποιήθηκαν στα πλα ίσια προγραμμάτων παγκοσμίως γνωστών

ερευνητικών πανεπιστημιακών κέντρων.

Ιδιαίτερα με την παράθεση ευρημάτων που αποδεικνύουν ότι συγκεκρ ιμέ­ να προγράμματα «συναισθηματικής εκπαίδευσης» κατά την παιδική ηλικία επηρεάζουν θετικά τη «συνα ισθηματική νοημοσύνη» και τη ν ψυχική υγεία, ο

Golcman δίνει μια απάντηση στην πρόσφατη «στενή» άποψη ότι η νοημοσύνη , δηλαδ1) το IQ, είναι γενετικά προκαθορισμένη και δεν μπορεί να αλλάξει υπό την επίδραση των εμπειριών της ζωής (βλέπε το βιβλίο των Richard Herrnstein & Charles Murray, με τίτλο The Bell Curve, New Υork. Free Press, 1994). Θα ήθελα να τελειώσω με μια σκέψη την οποία πιθανότατα θα κάνει και ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου: διαβάζοντάς το είχα την αίσθηση ότι το βιβλίο αυτ6 πρόσφερε γνώσε ις οι οποίες ε ίναι πολύ καινούριε;. αλλά που ταυτόχρο­ να αντιπροσώπευαν κάποιες μεγάλες αλήθειες που το ανθρώπινο γένος τις

γνώριζε από πάντα. Ίσως αυτό που χαρακτηρίζει τον «ανώτερο πνευματικά» άνθρωπο να μην είναι τόσο ο διαφορετικός τρόπος σΧέ\•ης, αλλά ο πλούτος του συναισθη ματικού του κόσμου, ο οποίος σίγουρα θα ενισχυθεί σημαντικά από τη μ ελέτη του παρόντος β ιβλίου.

ΙΩΑ.'\ΊΝΗΣ Ν. ΝΕΣΤΟΡΟΣ Ψυχίατρος, Δρ. Ν ευροφυσιολογίας, Ψυχοθεραπευτής Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικ1Ίς Ψυχολογίας του Παν επιστη μίου Κρ·ήτης

Σημείωμα των επιμελητών της ελληνικής έκδοσης

Στο βιβλίο απαντώνται οι όροι συναίσθημα και συγκίνηση καθώς και όλα

τα παράγωγά Οι επιμελητές και η μεταφράστρια έκριναν σχόπιμο να αποδώ­

σουν στα ελληνικά τον όρο emotion με τη λέξη συναίσθημα, αφενός γιατί είναι αυτός που αποδίδει καλύτερα την έννοια που αναφέρεται στο βιβλίο και αφε­

τέρου διότι έτσι έχει επικρατήσει στην ελληνική επιστημονικ1Ί βιβλιογραφία. Θεωρούμε λοιπόν απαραίτητο να ορίσουμε το συναίσθημα με ένα γενικό ορισμό με τον οποίο συμφωνούν οι περισσότεροι συγγραφείς. Ως συναίσθημα

στο εξής θα εννοσύμε μια σύνθετη κατάσταση που αφορά σε μια αυξημένη αντίληψη ενός αντικειμένου ή μιας κατάστασης, σωματικές αλλαγές μεγάλης

διάρκειας, εκτίμηση που κατευθύνεται προς την προσέγγ ιση ή την αποφυγή. Επιπλέον, η ανάγκη για πράξη είναι μια από τις ισχυρότερες υποκειμενικές εμπειρίες του συναισθήματος, η οποία μάλιστα αποτελεί την ετυμολογική πη­ γή του αγγλικού όρου.

Ως συγκίνηση στο εξής θα εννοούμε μια σύνθετη μορφή αντίδρασης η οποία περιλαμβάνει βιοσωματικές αλλαγές ως αντίδραση σε ερέθισμα. Ο τύ­

πος και η ένταση της αντίδρασης εξαρτώνται από το είδος του ερεθίσματος (ευχάριστο, απειλητικό κ.λπ.). Ως δυνατό συναίσθημα, η συγκίνηση κατευθύ­ νεται συνήθως προς ένα συγκεκριμένο πρόσωπο ή γεγονός και αφορά ευρεί­ ας κλίμακας φυσιολογικές αλλαγές.

Σημείωμα της μεταφράστριας

Ζούμε σε μια εποχή που σπαράσσετω από μικρούς και μεγάλους πολέ­ μους, από τη βία, την εγκληματικότητα και την ασυνεννοησία. Μια εποχή που, τουλάχιστον στις χώρες που βαυκαλι1;,ονται να αποκαλούνται «προηγμένες», διατείνεται ότι είναι ανθρωποκεντρική και αναρωτιέται κατάπληκτη πού έχει φθάσει (ή, καλύτερα, πώς έχει καταντήσει) ο άνθρωπος, που αποτελεί το κέ­ ντρο της. Η πρόοδος της τεχνολογίας και της επιστήμης γενικότερα εξελίσσε­

ται με άλματα, κι όμως τα επιτεύγματά της δε θα έφθαναν ίσως να τροφοδοτή­ σουν ένα πλήρες δελτίο ειδήσεων στην τηλεόραση· αντίθετα, τα νέα απότοκα­ θημερινό αστυνομικό δελτίο θα χρειάζονταν πολλαπλάσιο χρόνο, αν επρόκειτο να αναφερθούν όλα. Οι ειδικοί αγωνι1;,ονται να δώσουν ο καθένας την ερμηνεία

του, να στηλιτεύσουν τις βλαβερές συνέπειες της ευημερίας, να καταδικάσουν την κοινωνία και την πολιτική. Πολύ μελάνι χύθηκε σε μια απεγνωσμένη προ­ σπάθεια να υποταχθούν όλα στη λογική των αριθμών και της στατιστικής. Κι όμως, φαίνεται πως αυτό δεν είναι αρκετό, ιδιαίτερα στον ευαίσθητο χώρο της

ανθρώπινης νοημοσύνης. Οι δείκτες, οι καμπύλες, τα ποσοστά δεν κατόρθω­ σαν να απαντήσουν σε πάρα πολλά από τα ατέλειωτα .δρασης σ' αυτές. -.ρ ίβεια του συναισθηματικού εγκεφάλου σε τέτοιες στιγμές ενισχύε-.ο ··εγ ονός ότι πολλές έντονες συναισθηματικές μνήμες χρονολογούνται

-ρώτα χρόνια ζωής, από τη σχέση ενός νηπίου με τα άτομα που είχαν ~--"°'

71 φροντίδα του. Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο αν έχουν προηγηθεί

··.ά γεγονότα, όπως ξυλοδαρμοί ή εγκατάλειψη. Κατά τη διάρκεια αυτής

_ -- ;

;τεριόδου της ζωής, άλλες εγκεφαλικές δομές, ιδιαίτερα ο ιππόκα­

ο .J:τοίος είναι υπεύθυνος για τις αφηγηματικές αναμνήσεις, ·και ο νεο­

_ _ .:.

εδρα της λογικ1iς σκέψης, δεν έχουν ακόμη αναπτυχθεί πλήρως. Στη

η :Ίι.ιυγδαλή και ο ιππόκαμπος πάνε «χέρι-χέρι» . Το καθένα αποθηκεύει

rο~ρει τις ιδιαίτερες πληροφορίες του ανεξάρτητα. Ενώ ο ιππόκαμπος ~~·:.c~ :τληροφορίες για γεγονότα, η αμυγδαλή καθορίζει κατά πόσον αυτή η vρία έχει οποιαδήποτε συναισθηματική αξία. Όμως η αμυγδαλή , η

~ριμάζει πολύ γρήγορα στον εγκέφαλο του νηπίου, είναι σχεδόν τέλεια

Ο

σμένη ήδη από τη γέννηση.

ε\-rού επιστρέφει στο ρόλο της αμυγδαλής κατά την παιδική ηλιχία γιa

J

-οοτηρίξει αυτό που από καιρό είχε θεωρηθεί βασικό δόγμα της ψυχαναλυ-

; σι.έψης: ότι οι αλληλεπιδράσε ις των πρώτων χρόνων της ζωής προδιαγράu.α σειρά συναισθηματικών μαθημάτων που βασίζονται στην εναρμόνιση

. ; αντιθέσεις στις επαφές του νηπίου με τους ανθρώπους που το φροντί-

1

1

Αυτά τα συναισθηματικά μαθήματα είναι τόσο ισχυρά, και εντούτοις τόσο

κ "'i.o να γίνουν κατανοητά από την πλεονεκτική θέση του ενήλικα, επειδή,

-

; :τιστεύει ο Λεντού, αποθηκεύονται στην αμυγδαλή ως ακατέργαστα, βουβά t.έδια συναισθηματικ1Ίς ζωής. Δεδομένου ότι αυτές οι πρωταρχικές συναι­ uατικές μν1Ίμες εδραιώνονται σε μια εποχ1Ί κατά την οποία τα παιδιά δεν

'' ακόμα λέξεις για να περιγράψουν την εμπειρία τους, όταν, σε κατοπινές ει; της ζωής, αυτές οι συναισθηματιχές μν1Ίμες ενεργοποιηθούν, δεν ταιριά-

:

σε κανένα σύνολο αρθρωμένης σκέψης που θα μπορούσε να ερμηνεύσει ~ιvτίδραση που μας προκαλούν. Επομένως, ένας λόγος για τον οποίο μπορεί

πι είιιαστε τόσο συγχυσμένοι από τις συναισθηματικές μας εκρήξεις είναι επει-

. ·ι_ρονολογούνται συχνά από

μια πρώιμη εποχή στη ζωή μας, τότε που τα πράγ- {

ατα ήταν μπερδεμένα και δεν είχαμε ακόμα λέξεις για να κατανοήσουμε τα γε-) "(Ο'· ότα. Μπορεί να νιώθουμε τα χαοτικά συναισθήματα, μας λείπουν όμως οι λέ­

;ει; για τις αναμνήσεις που τα ξανάφεραν στην επιφάνεια.

}

)

54

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΉ

ΓΟΡΓ Α ΚΑΙ ΑΚΑ Τ ΑΣΤ Α ΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤ Α

Ήταν γύρω στις τρεις το πρωί, όταν ένα τεράστιο αντικείμενο διαπέρασε με πά­ ταγο το ταβάνι σε μια άκρη της κρεβατοκάμαράς μου, σκορπίζοντας το περιεχό­ μενο της σοφίτας μέσα στο δωμάτιο. Σε ένα δευτερόλεπτο είχα πεταχτεί από το κρεβάτι κι είχα τρέξει έξω από το δωμάτιο, τρομοκρατημένος στη σκέψη ότι όλο το ταβάνι θα μου έπεφτε στο κεφάλι. Τότε, συνειδητοποιώντας ότι ήμουν σώος

και αβλαβής, κοίταξα με προσοχή πάλι στην κρεβατοκάμαρα για να δω τι ήταν αυτό που είχε προκαλέσει όλη τη ζημιά

- μόνο και μόνο για να ανακαλύψω ότι ο

θόρυΒος που είχα εκλάβει ως το ταβάνι που υποχωρούσε οφειλόταν στην πραγ­ ματικότητα στην πτώση ενός μεγάλου σωρού κουτιών που είχε στοιβάξει η γυ­ ναίκα μου στη γωνιά, την προηγούμενη μέρα που τακτοποιούσε τα ντουλάπια της. Τίποτα δεν είχε πέσει από τη σοφίτα. Δεν είχαμε σοφίτα. Το ταβάνι ήταν

ανέπαφο, το ίδιο κι εγώ. Η κίνησή μου να πεταχτώ μισοκοιμισμένος από το κρεβάτι

-

που μπορ~ί yα

με είχε σώσει από τραυματισμούς, αν όντως είχε υποχωρήσει το ταβάνι -

δεί­

Χvει τη δύναμη της αμυγδαλής που μας ωθεί να ενεργούμε σε καταστάσεις έ~­ κτης ανάγκης, πριν ακόμα ο νεοφλοιός βρει το χρόνο να καταγράψει πλήρως-τι ακριβώς συμβαίνει. Η επείγουσα ~ιαδρομή από το μάτι ή_το αφτί ΠQQ.ς_το θάλα­ μο και την αμυγδαλή έχει κρίσιμη σημασία: μας γλιτώνει χρόνο σε μια επείγου­

~ κατάσταση, όταν ~παιτεί1αι μια στιγμιαία αντίδραση. Ωστόσο αυτό το κύ­ Κλwμα από το θάλαμο στην αμυγδαλή μεταφέρει μόνο ένα μικρό μέρος τωνaι­

σθητηριακών μηνυμάτων, ενώ η πλειονότητά τους παίρνει την-άγουσα προςτο νεοφλοιό. Έτσι, αυτό που καταγράφεται στην αμυγδαλή μέσω αυτής της ταχείας οδού είναι, στην καλύτερη περίπτωση, ένα ακατέργαστο σήμα,aρκετό μόνο για προειδοποίηση. Όπως σημειώνει ο Λεντού: «Δε χρειάζεται να ξέρεις ακριβώς τι

είναι κάτι, για να ξέρεις ότι μπορεί να είναι επικίνδυνο» 10 . Η άμεση αυτή οδός έχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα για το χρόνο του εγκεφά­

λου, που υπολογίζεται σε χιλιοστά του δευτερολέπτου. Η αμυγδαλή σ' έναν πο­ ντικό μπορεί να ενεργοποιήσει μια αντίδραση σε ένα ερέθισμα μέσα σε δώδεκα χιλιοστά του δευτερολέπτου . Η διαδρομή από το θάλαμο στο νεοφλοιό και στην αμυγδαλή απαιτεί περίπου το διπλάσιο χρόνο. Αντίστοιχες μετρήσεις μένει να γίνουν ακόμα στον ανθρώπινο εγκέφαλο, αλλά γενιΧά η αναλογία μάλλον ισχύ­ ει.

Από εξελικτική άποψη, η αξία αυτής της άμεσης οδού για την επιβίωσή μας

γιατίεπιτρέπει μια ταχύτατη αντίδραση πο~ειώνει καtάλί-είνaι πολ~-μεγaλη, -- -

-

Ανατομfα μιας συγκινησιακής πειρατείας

55

~ zρ!σιμα, χιλιοστά του_§ευτεQQ_λέπτου το χρόνο αντίδρασ!)c στους κινδύ­

- hι'f 17 . Αλλά τα κυκλώμα­ τα από το μεταιχμιακό εγκ.έφαλο στους προμετωπιαίους λοβούς υποδηλώνουν ότι

,

60

Η ΣΥΝΑlΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

τα σήματα των ισχυρών συναισθημάτων -άγχους, θυμού και άλλων παρεμφε­

ρών - μπορούν να δημιουργήσουν νευρικ1Ί στασιμότητα, να υπονομεύσουν την

~

ικανότητα του προμετωπιαίου λοβού να διατηρήσει την εργαζόμενη μνήμη. Γι' αυτό, όταν είμαστε συναισθηματικά αναστατωμένοι, λέμε ότι «δεν μπορούμε να σκεφθούμε σωστά» και γι' αυτό η συνεχής συναισθηματική πίεση μπορεί να δημι­

ουργήσει προβλήματα στις νοητικέ; δυνατότητες ενός παιδιού, τραυματίζοντας

{ την ικανότητά του για μάθηση. Αυτές οι διαταραχές, αν είναι πιο αδιόρατες, δεν εντοπίζονται πάντα από τα τεστ νοημοσύνης, παρόλο που γίνονται εμφανείς με πιο εξειδικευμένες νευρο­ ψυχολογικές εξετάσεις, καθώς και από τη συνεχή αναστάτωση και παρορμητι­ κότητα ενός παιδιού. Σε μια μελέτη, για παράδειγμα, μέσω αυτών των νευροψυ­

χολογικών τεστ αποκαλύφθηκε ότι παιδιά του δημοτικού με δείκτη νοημοσύνης πάνω από το μέσο όρο, αλλά παρ' όλα αυτά με μετριότατες επιδόσεις, παρου­

σίαζαν μια ατελή λειτουργία στο μετωπιαίο φλοιό τους 18 . Ήταν επίσης παρορ­ μητικά και αγχώδη, συχνά εμφάνιζαν διάσπαρτη προσοχ11ς και ανησυχία-γεγο­ νός που υπαινισσ6ταν ελαττωματικό προμετωπιαίο έλεγχο των μεταιχμιακών

παρορμ1Ίσεών τους. Παρά το νοητικό τους δυναμικό, αυτά είναι τα παιδιά που κινδυνεύουν περισσότερο να αποτύχουν στο σχολείο, να εθιστούν στο αλκοόλ ή να προβούν σε παραβατικές πράξεις, όχι επειδή το μυαλό τους είναι ελαττωμα­ τικό, αλλά επειδή ο έλεγχος πάνω στη συναισθηματική τους σφαίρα είναι ατε­ λής. Ο συγκινησιαΧός εγκέφαλος, ολ6τελα ανεξάρτητος από τις περιοχές του φλοιού που καταγράφονται στα τεστ νοημοσύνης, ελέγχει εξίσου την οργ1Ί και τη

συμπόνια. Αυτά τα συγκινησιακά 'Κυκλώματα διαμορφώνονται από την εμπειρία στη διάρκεια της παιδικής μας ηλικίας -και με δική μας ευθύνη αφήνουμε αυ­ τές τις εμπειρίες ολοκληρωτιΧά στην τύχη τους. Σκεφθείτε επίσης το ρόλο του συναισθ1Ίματος ακόμα και σtις πιο «ορθολογι­ κές» αποφάσεις. Διερευνώντας τις σημαντικές επιπτώσεις στην κατανόηση της

διανοητικής ζ(ωiς, ο Δόκτωρ Αντόνιο Νταμάζιο, νευροψυχολόγος στην Ιατρική Σχολ1Ί του Πανεπιστήμιου της Αϊόβα, διεξήγαγε προσεκτικές μελέτες πάνω στο

τι αποτελεί μειονεξία σε ασθενείς με βλάβη στο κύκλωμα προμετωπιαίου­

αμυγδαλής 19. Η ικανότητά τους να παίρνουν αποφάσεις έχει πληγεί σημαντικά και παρά ταύτα δεν εμφανίζουν κανένα περιορισμό του νοητικού τους πηλίκου ή

οποιασδήποτε άλλης γνωστικής ικανότητας. Παρά την ανέπαφη νοημοσύνη τους, κάνουν καταστροφικές επιλογές στη δουλειά και στην προσωπική τους ζωή , και μπορούν ακόμα και να «βραχυκυκλωθούν» όταν πρέπει να πάρουν μια απλή απόφαση, όπως για παράδειγμα να κανονίσουν ένα ραντεβού.

Ανατομία μιας συγκινησιακής πειρατείας

61

- Q- Νταμάζιο ισχυρίζεται ότι οι αποφάσεις τους είναι τόσο άστοχες επειδ11 _.........,.zάσε ι την πρόσβαση στη συναισθηματική μάθηση. Ως σημείο συνάντησης

_,,....,.__,...;

Χαι συναισθήματος, το κύκλωμα προμετωπιαίου-αμυγδαλής είναι ένα ;iέρασμα προς μια αποθήκη όπου συσσωρεύουμε r..αθ' όλη μας τη ζωή τα

~α :του προτιμάμε, αλλά και όσα αποδοκιμάζουμε. Όντας αποκομμένοι σι;-ναισθηματική μνήμη στην αμυγδαλή, ό,τι κι αν ανασύρει ο νεοφλοιός -σρεί ;rια να προκαλέσει τις αντιδράσεις μας που έχουν ταυτιστεί με αυτό ;:πρεi.θόν - όλα γίνονται γκρίζα και ουδέτερα. Ένα ερέθισμα, είτε είναι η ηός αγαπημένου κατοικίδιου ζώου είτε μιας μισητής γνωριμίας, δεν --..~. .·Ό•ε: πια ούτε έλξη ούτε αποστροφή. Αυτοί οι ασθενείς «έχουν ξεχάσει»

-α σι.ετικά συναισθηματικά μαθήματα, γιατί δεν έχουν πια πρόσβαση στα έ'(οvν αποθηκευτεί μέσα στην αμυγδαλή .

.'ι::ι. τέτοια ένδειξη οδηγεί τον Δρα Νταμάζιο στην αντι-διαισθητική θέση ότι αισθ ήματα είναι τυπικά απαραίτητα στη λήψη λογικών αποφάσεων. Μας ~

ε.zγύουν τη σωστtΊ κατεύθυνση, όπου η στεγν11 λογική μπορεί να είναι η κα­ :ε _ ~ επιλογή . Ενώ οι άλλοι συχνά αντιπαρατάσσουν αδέξια μπροστά μας μια .ιr ε:τιλογών (Πώς να επενδύσεις τις οικονομίες της σύνταξής σου; Ποιον να gειιτείς;), η συναισθηματική εμπειρία με την οποία μας έχει οπλίσει η ζωή

- ; η ανάμνηση μιας καταστροφικής επένδυσης ή ενός οδυνηρού χωρισμού) . ει σt1ματα που διαμορφώνουν την απόφασ1Ί μας, αποκλείοντας ορισμένες · "''{ές και υπογραμμίζοντας άλλες. Ο Δρ. Νταμάζιο ισχυρίζεται ότι με τον - _ -:ο αυτό ο συγκινησιακός εγκέφαλος εμπλέκεται στη λογική σκέψη όσο και ο :-!Σ-τόμενος εγκέφαλος. Τα συναισθήματα, λοιπόν, παίζουν ρόλο στη λογική σκέψη. Στο χορό του συ­ "θήματος και της σκέψης, η συναισθηματιΥ.ή ικανότητα καθοδηγεί λεπτό

- _ ; λεπτό τις αποφάσεις μας, συμβαδίζοντας με το λογικό νου, επιτρέποντας ή - _εμ..ιοδίζοντας την ίδια τη σκέψη. Όμοια, ο σκεπτόμενος εγκέφαλος διαδρα-:~ει. έναν εκτ ελεστικό ρόλο στα συναισθήματά μας - εκτός από τις στιγμές εzε:νες κατά τις οποίες τα συναισθήματα ξεφεύγουν από τον έλεγχο και ο συ­

..''ησιακός εγκέφαλος καλπάζει ασυγκράτητος. Με μια έννοια, έχουμε δύο εγκεφάλους, δύο μυαλά

-

και δυ ο διαφορετικά

ειδη νοημοσύνης : τη λογικ-ή και τη συναισθηματική. Το πώς τα πάμε στη ζω11 καρίζεται και από τους δύο

-

δεν είναι μόνο η νοημοσύνη του μυαλού αλλά και

- ~·οημοσύνη της καρδιάς που μετράει. Πράγματι, ο νους δεν μπορεί να λειτουρ­ ·--jσε ι στην εντέλεια χωρίς τη συναισθηματική νοημοσύνη. Κανονικά η συμπλη­ ~ματικότητα του μεταιχμιακού συστ·ήματος και του νεοφλοιού, της αμυγδαλής

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤlΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

62

και των προμετωπιαίων λοβών σημαίνει ότι το καθένα είναι το έτερον ήμισυ του

άλλου στη διανοητική ζωή. Όταν αυτά τα δυο συμπληρωματικά μέρη αλληλεπι­ δρούν ικανοποιητικά, η συναι.σθηματικ1Ί νοημοσύνη προάγεται -όπως και η πνευματική ικανότητα.

Αυτό ανατρέπει και επανατοποθετεί, στη σωστή της πλέον θέση, την παλιά άποψη περί λογικής και συναισθήματος. Δε θέλουμε να διώξουμε το συναίσθη­

μα και να βάλουμε τη λογική στη θέση του, όπως το έθετε ο Έρασμος, αλλά αντίθετα να βρούμε την έξυπνη ισορροπία ανάμεσα στα δύο. Τα παλιά πρότυπα θεωρούσαν ιδανικ~Ί τη λογική που ήταν απελευθερωμένη από τον κλοιό του συ­ ναισθήματος. Το σύγχρονο πρότυπο μάς προτρέπει να εναρμονίσουμε το μυαλό

και την καρδιά μας. Για να το κάνουμε αυτό καλά στη ζωΊi μας, σημαίνει ότι πρέ­ πει πρώτα απ' όλα να κατανωΊσουμε με περισσότερη ακρίβεια τι σημαίνει να χρησιμοποιούμε έξυπνα το συναίσθημα.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΗΦΥΣΗ

ΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ

ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ

3 Ένας έξυπνος βλάκας

-rι..Εzριμένο λόγο ο Ντέιβιντ Πολογκρούτο, καθηγητής Φυσικής στο ~.ρώθηκε με κουζινομάχαιρο από έναν από τους καλύτερους μαθη­

, :: δεν έχε ι εξακριβωθεί. Όμως οι πληροφορίες που κυκλοφόρησαν m ~ ς:έρουν τα εξής: -=; c •. Χ., αριστούχος δευτεροετής φοιτητής σε ένα κολέγιο του Κοράλ : :-; Φλόριδα, διακατεχόταν από την έμμονη ιδέα να μπει στην Ιατρι­ Οχι όποια κι όποια Ιατρική Σχολή όμως εκείνος ονειρευόταν το

_ - . Αλλά

ο Πολογκρούτο, ο καθηγητής του της Φυσικής , είχε βαθμολο-

- ;:n ~έισον με

80 σε

ένα τεστ. Θεωρώντας ότι ο βαθμός

-

ένα απλό Β-

- - όνειρά του σε κίνδυνο, ο Τζέισον πήρε ένα χασαπομάχαιρο στο σχο::άνω σε έναν διαπληκτισμό με τον Πολογκρούτο στο εργαστήριο της

-;.

uαχα ίρωσε τον καθηγητή του στον αυχένα, προτού προλάβουν να τον

____.""'" · _- {)l'V.

ή.ϊοιος δικαστ·ής βρήκε τον Τζέισον αθώ ο, παροδικά παράφρονα κατά τη

_ .ηα του

επεισοδίου, ενώ μια ομάδα τεσσάρων ψυχολόγων και ψυχιάτρων

·:ο ταν ότι ήταν ψυχωσικός κατά τη διάρκεια του διαπληκτισμού. Ο Τζέισον

_'στηκε ότι είχε σκεφθεί να αυτοκτονήσει εξαιτίας της βαθμολογίας του στο και είχε πάει στον Πολογκρούτο για να του ανακο ινώσει ότι θα σκοτωνό-

r.;αιτίας του κακού βαθμού. Ο Πολογκρούτο διηγήθηκε την ιστορία διαφο­

-

-~ά: «Νομίζω πως προσπαθού σε να με ξεκάνε ι μ' εκείνο το μαχαίρι» επειδή ε οργιστεί με τον κακό βαθμό.

~1ετά τη μεταφορά του σε ιδιωτικό σχολείο, ο Τζέισον αποφοίτησε, δύο χρό-

66

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΎΝΗ

νια αργότερα, πρώτος στην τάξη του. Μια τέλεια βαθμολογία στις κανονικές τά­

ξεις θα του έδινε ένα καθαρό Α, με μέσο όρο

4.0, όμως ο Τζέισον είχε πάρει συ­

μπληρωματικά τόσα προχωρημένα μαθήματα που ανέβασε τη βαθμολογία του

στο

4.614

-πολύ πάνω από το +Α. Παρόλο που ο Τζέισον αποφοίτησε με τους

μεγαλύτερους επαίνους, ο παλιός καθηγητ1iς του της Φυσικής, ο Ντέιβιντ Πολο­ γκρούτο, παραπονιόταν πως ο Τζέισον ποτέ δε ζήτησε συγγνώμη, ούτε καν ανέ­

λαβε ποτέ την ευθύνη της πράξης του 1 • Εδώ το ερώτημα είναι: Πώς είναι δυνατόν κάποιος με τόσο φανερά υψηλή νοημοσύνη να κάνει κάτι τόσο παράλογο, τόσο πολύ βλακο)δες; Απάντηση: η ακαδημαϊκή ευφυtα δεν έχει και πολλή σχέση με τη συναισθηματική ζωή. Οι ευ­ φυέστεροι ανάμεσά μας μπορούν να πνιγούν στον ωκεανό των απειθάρχητων

παρορμήσεων και των αχαλίνωτων παθών τους. Άνθρωποι με υψηλό δείκτη νοη­

μοσύνης μπορεί να χειρίζονται εντυπωσιακά άστοχα την προσωπική τους ζω1Ί. Ένα από τα «κοινά» μυστικά της ψυχολογίας είναι η σχετική ανικανότητα της

βαθμολογίας των τεστ -για παράδειγμα, στα τεστ νοημοσύνης ή στα

(Scholastic Aptitudc Test -

SAT

Τεστ Σχολικών Ικανοτtiτων), παρά την περιλάλητη

μεγάλη επιρροή τους- να προβλέψουν αλάθητα ποιος θα πετύχει στη ζωή του. Ομολογουμένως, υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στο Δείκτη Νοημοσύνης (ΔΝ) και

στις συνθήκες της ζωής, για μεγάλες ομάδες στο σύνολό τους: πολλοί άνθρωποι με πολύ χαμηλό ΔΝ καταλήγουν σε «ευτελείς» εργασίες, ενώ άτομα με υψηλό ΔΝ σε θέσεις καλοπληρωμένες. Αυτό όμως κατά κανένα τρόπο δεν ισχύει πάντα.

Υπάρχουν πάμπολλες εξαιρέσεις στον κανόνα που λέει ότι ο ΔΝ προδιαγρά­ φει την επιτυχία -πολλές (αν όχι περισσότερες) εξαιρέσεις παρά περιπτώσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Στην καλύτερη περίπτωση ο ΔΝ συμβάλλει κατά

το 20 τοις εκατό στους παράγοντες που καθορίζουν την επιτυχία στη ζω1Ί, γεγονός που αφήνει ένα

80 τοις εκατό σε άλλες δυνάμεις. Όπως σημειώνει ένας παρατη­

ρητής: «Σε ευρύτατη κ.λίμακα, η τελική και ανώτερη θέση του ανθρώπου στην κοι­

νωνία καθορίζεται από παράγοντες εκτός ΔΝ, που εκτείνονται από την κοινωνι­

κή τάξη στην οποία το άτομο αν1Ίκει και φθάνουν μέχρι τον παράγοντα "τύχη"» 2 • Ακόμα και οι Ρίτσαρντ Χέρνσταϊν και Τσαρλς Μάρρεϊ, των οποίων το βιβλίο

The Bell Curνe

δίνει μια πρωταρχική σημασία στο ΔΝ, το δέχονται αυτό. Όπως

σημειώνουν: «Ένας πρωτοετ1Ίς με μια βαθμολογία

500 στο τεστ των

μαθηματι­

κών θα κάνει ίσως καλά να μην αφιερωθεί ψυχή τε και σώματι στην προοπτική

να γίνει μαθηματικός αν όμως, αντίθετα, επιθυμεί να στ1Ίσει μια επιχείρηση, να γίνει γερουσιαστής ή εκατομμυριούχος, θα κάνει επίσης καλά να μην παραμερί­ σει τα όνειρά του ... Η συσχέτιση ανάμεσα στη βαθμολογία στα τεστ και σε τέτοι-

Ένας έξυπνος βλάκας

67

έ; επιτυχίες μειώνεται σημαντικά από το σύνολο άλλων χαρακτηριστι­

-ο .. ο πρωτοετής κατέχει» 3 • Η έ '\Οια μου είναι αυτό ακριβώς το σύνολο των «άλλων χαρακτηριστικών», ια.σθηματική νοημοσύνη ή νοημοσύνη της καρδιάς. Πρόκειται για ικανότη­

-....>; να

μπορείς να βρίσκεις κίνητρα για τον εαυτό σου και να αντέχεις τις

~εύσεις, να ελέγχεις την παρόρμηση και να χαλιναγωγείς την ανυπομο­ σου, να ρυθμίζεις σωστά τη διάθεσή σου και να εμποδίζεις την απογοήτευί.αταπνίξει την ικανότητά σου για σκέψη, να έχεις ενσυναίσθηση και ελπί­ Σε αντίθεση με το ΔΝ

(IQ), που

έχει γνωρίσει κοντά στα εκατό χρόνια έρευ­

;-ά\'ω σε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, η συναισθηματική νοημοσύνη ί.ona l intelligence και συντομογραφικά

EQ)

είναι μια νέα έννοια. Κανένας

u:τοeεί ακόμα να πει με ακρίβεια σε ποιο βαθμό ευθύνεται για τις διαφορές

c ·θρώπων

στη ζωή τους. Από τα δεδομένα προκύπτει ότι μπορεί να είναι

ιι και μερικές φορές πιο ισχυρή από το ΔΝ. Και παρόλο που υπάρχουν '·οι που ισχυρίζονται ότι ο ΔΝ δεν μπορεί να μεταβληθε ί σημαντικά από την

.ρία ή την αγωγή, θα δείξω στο Πέμπτο Μέρος ότι οι καίριες συναισθηματι­

-: .Χανότητες μπορούν πράγματι να διδαχθούν και να βελτιωθούν στα παιδιά - · βέβαια μπούμε στον κόπο να τις διδάξουμε.

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΚΑΙ Η ΜΟΙΡΑ

,.ιάμαι τον τύπο στην τάξη μου, στο κολέγιο του Άμχερστ, που είχε πάρει πέ­ ι «άριστα» τόσο στα τεστ που έδωσε κατά τη διάρκεια των σπουδών του, όσο σε άλλα τεστ που είχε δώσει πριν εισαχθεί. Παρά τις εκπληκτικές νοητικές φ ~ ν ικανότητες, περνούσε τον περισσότερο χρόνο του τριγυρνώντας, ξενυχτώ­ -:α; και, ως εκ τούτου, χάνοντας ώρες μαθημάτων, μιας και ξυπνούσε μεσημέρι!

(ρειάστηκε περίπου δέκα χρόνια για να πάρει τελικά το πτυχίο του. Ο ΔΝ λίγο. μπορεί να διαφωτίσει τη διαφορετική πορεία ανθρώπων με τις ~ιες περίπου προσδοκίες, την ίδια εκπαίδευση και τις ίδιες γενικά ευκαιρίες. ~αρακολουθώντας μέχρι τη μέση ηλικία ενενήντα πέντε φοιτητές του Χάρβαρντ

:..ι.τό τις τάξεις της δεκαετίας του '40 -μια εποχή που οι άνθρωποι με υψηλότερο .i~ πήγαιναν σε παραδοσιακά αριστοκρατικά σχολε ία πολύ περισσότερο από vσο στις μέρες μας-, εκείνοι που είχαν τις υψηλότερες επιδόσεις στα τεστ στο

Χολέγιο δεν ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένοι, σε σύγκριση με συμμαθητές τους με χαμηλότερες βαθμολογίες, ως προς τους μισθούς, την παραγωγικότητα ή τη θέση

68

Η ΣΥΝΑJΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

τους ο καθένας στον τομέα του. Ούτε 1Ίταν τόσο ικανοποιημένοι από τη ζωή τους ούτε τόσο ευτυχισμένοι από τις φιλίες τους, την οικογένειά τους και τις πολύ στε­

νές προσωπικές τους σχέσεις4. Μια παρόμοια μελέτη, που παρακολούθησε τα υποκείμενα μέχρι τη μέση ηλικία, πραγματοποιήθηκε σε

450 αγόρια, ως επί το πλείστον γιους μεταναστών.

Τα αγόρια αυτά, κατά τα δύο τρίτα, προέρχονταν από οικογένειες που ζούσαν από την πρόνοια και μεγάλωσαν στο Σόμερβιλ της Μασαχουσέτης, μια «Κατα­ ραμένη γειτονιά» εκείνη την εποχή, λίγα τετράγωνα πιο μακριά από το Χάρ­

βαρντ. Το ένα τρίτο των αγοριών είχαν ΔΝ κάτω από 90. Και πάλι όμως ο ΔΝ εί­ χε μικρή σχέση με το πόσο καλά τα πήγαν στη δουλειά τους ή στην υπόλοιπη ζωή τους. Για παράδειγμα, το

7 τοις εκατό των ανδρών με ΔΝ κάτω από 80 παρέμει­

ναν άνεργοι για δέκα ή και περισσότερα χρόνια, αλλά το ίδιο συνέβη και με εκείνους που είχαν ΔΝ πάνω από

100.

Ομολογουμένως, υπήρχε μια γενική συ­

σχέτιση (όπως υπάρχει πάντα) μεταξύ του ΔΝ και της κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης στην ηλικ ία των

47 χρόνων. Εντούτοις οι ικανότητες που αποκτήθη­

καν κατά την παιδική ηλικία, όπως η ικανότητα να αντιμετωπίζει κανείς τις ανα­ ποδιές, να ελέγχει τα συναισθήματά του και να τα πηγαίνει καλά με τους ανθρώ­

πους, ήταν αυτές που έπαιξαν το σπουδαιότερο ρόλο5 . Λάβετε υπόψη σας επίσης τα δεδομένα από μια συνεχιζόμενη έρευνα πάνω σε

81 φοιτητές, από τους οποίους άλλοι ήταν αυτοί που εκφωνούσαν τους λόγους και άλλοι εκείνοι που υποδέχονταν τους πρωτοετείς, από την τάξη του 1981 στα κολέγια του Ιλλινόι. Όλοι, φυσικά, είχαν τους καλύτερους μέσους όρους στα σχολεία τους. Ενώ όμως συνέχιζαν τις επιτυχίες τους στο κολέγιο και έπαιρναν εξαιρετικούς βαθμούς, μέχρι να φθάσουν τα τριάντα τους περίπου, είχαν σημει­ ώσει μόνο μέτριες επιτυχίες. Δέκα χρόνια μετά την αποφοίτησή τους απότοκο­ λέγιο, μόνο ο ένας στους τέσσερις ήταν στο ανώτερο επίπεδο

-

σε σύγκριση με

νέους συνομήλικούς τους - στο επάγγελμα που είχαν επιλέξει, και πολλοί τα πή­ γαιναν ακόμα πιο μέτρια. Η Κάρεν Άρνολντ, Χαθηγήτρια Παιδαγωγικών στο Πανεπιστήμιο της Βοστώ­

νης και μία από τις ερευνήτριες που παρωωλούθησαν τους άριστους φοιτητές

που εκφωνούσαν τις αποχαιρετιστήριες ομιλίες, εξηγεί: «Νομίζω ότι είχαμε ανακαλύψει τα άτομα Ητου καθήκοντος", άτομα δηλαδή που ξέρουν πώς να πε­ τύχουν στο σύστημα. Αλλά οι άριστοι φοιtητές αγωνίζονται όμοια με όλους μας. Το να ξέρεις ότι ένα άτομο είναι άριστος φοιτητής σημαίνει ότι ξέρεις μόνο πως

είναι εξαιρετικά χαλός σε ό,τι μετριέται με βαθμούς. Δε σου λέει τίποτα για το πώς αντιδρά στις μεταστροφές της ζωής» 6 •

Ένας έξυπνος βλάκας

69

m.-τό είναι το πρόβλημα: η ακαδημαϊκή νοημοσύνη δεν προετοιμάζει z.ρα· uατικότητα για καμιά από τις θύελλες ή τις ευκαιρίες που η ζω1Ί φέρ-~ u\θρωπο. Κι όμως, παρόλο που ένας υψηλός ΔΝ δεν εγγυάται ευδαιμο­ ·uη ή ευτυχία στη ζωή, τα σχολεία μας και η παιδεία μας συνεχίζουν να

;ου\' την προσοχ11 στις ακαδημαϊκές δεξιότητες, αγνοώντας τη συναισθη­

._.....,.,

\'01μοσύνη, ένα σύνολο διακριτικών στοιχείων

-

μερικοί θα το αποκα­

χαρακτήρα- που επίσης έχει απεριόριστη σημασία για το προσωπικό

- -.:tρωμένο. Η συναισθηματική σφαίρα είναι ένα πεδίο το οποίο, όσο και τα -τ.zά ή η ανάγνωση, μπορε ί να χειριστεί κανείς με μεγαλύτερη ή μικρότε-

-

-εξιότητα, και απαιτεί το δικό της μοναδικό σύνολο ικανοτήτων. Και έχει :α το πόσο ικανό είναι το άτομο σε αυτό το χειρισμό, ώστε να μπορέσουμε

,3\'σtΊσουμε γιατί ένα άτομο τα πάει καλά στη ζωή του, ενώ ένα άλλο, με ια διανοητική ικανότητα, χάνεται: το συναισθηματικό ταλέντο είναι μια -ι~α~1ότητα που καθορίζει πόσο καλά μπορούμε να χειριστούμε οποιαδ1Ίπο­

~·ότητα διαθέτουμε, ακόμα και την ακατέργαστη ευφυϊα

(raw intellect).

σι zά, υπάρχουν πολλοί δρόμοι για την επιτυχία στη ζωή και πολλά πεδία

a.~οία άλλες δεξιότητες ανταμείβονται.. Στην κοινωνία μας, που βασίζεται

• ..ι. και περισσότερο στη γνώση, η τεχνικ11 δεινότητα σίγουρα είναι μία. :.U.ρχει ένα παιδικό ανέκδοτο: «Πώς λες έναν βλάκα μετά από δεκαπέντε χρό­

:. .~-rάντηση:

«Αφεντικό». 'Όμως ακόμα και ανάμεσα στους «βλάκες» η συ­

-q1ματική νοημοσύνη παρέχει ένα πρόσθετο όφελος στον εργασιακό χώρο,

- ; θα δούμε στο Τρίτο Μέρος. Υπάρχουν πολλές αποδείξεις για το ότι οι άν- :ιιοι που είναι συναισθηματικά ικανοί - που γνωρίζουν και ελέγχουν καλά :n•ναισθήματά τους - βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση σε κάθε τομέα της ζω­ ; . είτε πρόκειται για συναισθηματικές και πολύ προσωπικές σχέσεις, είτε για ;:ροσαρμοστικότητά τους στους άφθαρτους κανόνες επιτυχίας που διέπουν

,.,..... οργάνωση της ζωής τους. Οι άνθρωπο ι με πολύ ανεπτυγμένες συναισθηματι­ -; δεξιότητες είναι πιθανότατα πιο ευχαριστημένοι και πιο αποτελεσματικοί ~ωή τους, και είναι ικανοί να ελέγξουν τις νοητικές εκείνες συνήθειες που Jυν ώθηση στην παραγωγικότητά τους. Οι άνθρωποι που δεν είναι σε θέση βάλουν σε τάξη και να ελέγξουν τη συναισθηματική τους ζωή, δίνουν εσωτε­ ·-. ές μάχες που υπονομεύουν την ικανότητά τους για σωστά προσανατολισμένη

ερ·1 ασία και καθαρή σκέψη.

70

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

-------

ΕΝΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ

-

-

---

Για τον τυχαίο παρατηρητή , η τετράχρονη Τζούντι μπορεί να μοιάζει με πλάσμα μοναχικό ανάμεσα στους πιο κοινωνικούς φίλους της. Την ώρα του παιχνι διού

απομονώνεται και μένει κατά το δυνατόν στο περιθώριο, αντί να συμμετέχει στο παιχνίδι. Όμως, στον παιδικό σταθμό, η Τζούντι είναι πράγματι ένας ζωηρός παρατηρητής των κοινωνικών δρώμενων στην τάξη της, ίσως η πιο ρα.φινάτη απ '

όλους τους φίλους της και η πιο διορατική σε ό,τι αφορά τα συναισθήματα που αναστατώνουν τις ψυχές των άλλων παιδιών. Η σύνθετη σκέψη της δε βγαίνει στην επιφάνεια μέχρις ότου η δασκάλα μα­

ζεύει γύρω της τα τετράχρονα για να παίξουν αυτό που λέγεται το «Παιχνίδι της Τάξης». Το Παιχνίδι της Τάξης -μια κουκλίστικη μινιατούρα της προσχολικής τάξης της Τζούντι, με αυτοκόλλητες εικόνες που έχουν για κεφάλια μικρές φω­ τογραφίες των μαθητών και των δασκάλων- ε ίναι ένα τεστ κοινωνικής αντίλη­ ψης. Όταν η δασκάλα ζητάει από την Τζούντι να βάλει κάθε αγόρι και κάθε κο­ ρίτσι στο σημείο του δωματίου που τους αρέσει περισσότερο να παίζουν -τη γωνιά των καλλιτεχνικών, τη γωνιά με τα τουβλάκια και λοιπά- , η Τζούντι το 1

κάνε ι με θαυμαστή ακρίβεια. Και όταν της ζητείται να τοποθετήσει κάθε αγόρι

και κάθε κορίτσι μαζί με τα παιδιά που τους αρέσει περ ισσότερο να παίζουν, η Τζούντι δείχνει ότι μπορεί να συνδυάσει έτσι τα παιδιά ώστε να φτιάξει τις κα­ λύτερες φιλίες για όλη την τάξη. Η ακρίβεια της τετράχρονης Τζούντι δείχνει ότι η μικρή διαθέτει έναν τέλειο

κοινωνικό χάρτη της τάξης, ένα εξαιρετικό επίπεδο αντίληψης για την ηλικία της. Αυτές είναι οι ικανότητες που μπορούν να επιτρέψουν στην Τζούντι, καθώς μεγαλώνει, να προοδεύσει και να γίνε ι «αστέρι» σε οποιονδήποτε από τους το­ μείς στους οποίους οι «ανθρώπινες δεξιότητες» έχουν βαρύνουσα σημασία, από τις πωλήσεις και τη διοίκηση μέχρι τη διπλωματία. Το ότι η κοινωνική λάμψη της Τζούντι έγ ινε αντιληπτή, και μάλιστα τόσο νω­ ρ ίς, οφειλόταν στο ότι πήγα ινε στο Νηπιαγωγείο Έλιοτ-Πίρσον, στην περιοχή του Πανεπιστήμιου Ταφτς, όπου εφαρμόζεται ένα πρόγραμμα, το λεγόμενο «Ερευνητικό Φάσμα»~ το οποίο καλλ ιεργεί συστηματικά μια ποικιλία ειδών νοη­ μοσύνης. Το Ερευνητικό Φάσμα αναγνωρίζει ότι το ανθρώπινο ρεπερτόριο ικα­ νοτήτων εκτείνεται πέρα από το στενό πλαίσιο των γραμμάτων και των αριθμών, στη σημασία των οποίων παραδοσιακά εστιάζουν το ενδιαφέρον τους τα σχολεία. Το σκεπτικό του προγράμματος είναι ότι οι ικανότητες όπως η κοινωνική αντίλη­

ψη της Τζούντι είναι ταλέντα που η εκπαίδευση μπορεί και πρέπε ι να καλλιεργή-

Ένας έξυπνος βλάκας

71

rα α·'Vοή σει ή να συνθλίψει. Ενθαρρύνοντας τα παιδιά να αναπτύ­

-'

--άσμα ικανοτήτων από τις οποίες πρακτικά θα αντλήσουν για να τι; χρησιμοπο ιήσουν απλώς για να ολοκληρώσουν αυτό που κά­

-~ίο γίνεται ένας χώρος εκπαίδευσης στις δεξιότητες της ζωής.

-...-........,......,..,,....,;

zαι οραματιστής του Ερευνητικού Φάσματος είναι ο Χάουαρντ

π:χολόγος στην Παιδαγωγική Σχολ1Ί του Χάρβαρντ7 • «Ήρθε το

- ,.. ·!_ρόνου», μου είπε ο Γκάρντνερ, «να διευρύνουμε τη γνώση μας για ...αλέντων. Η μόνη και σημαντικότατη συμβολή που μπορεί να προ­ εz..-αίδευση στην ανάπτυξη ενός παιδιού είναι να το καθοδηγήσει προς .~- ό.-'iου τα ταλέντα του θα βρουν χώρο να αναπτυχθούν, όπου θα είναι

. . . . . =.~-·- ., ;ι~ ο r.αι

θα αποδίδει. Αυτό το έχουμε εντελώς χάσει από τα μάτια

- -r-:~ υποβάλλουμε τους πάντες σε μια εκπαίδευση όπου, αν πετύχουν, _~ :του μπο ρεί να τους συμβεί είναι να γίνουν καθηγητές σε κολέγια. ,_,....--.4~··με τον καθένα στην πορεία ανάλογα με το κατά πόσο ανταποκρίνε-

6

τα στενά δεδομένα επιτυχίας. Θα έπρεπε να δαπανούμε λιγότερο

α zατατάσσουμε βαθμολογικά τα παιδιά και περισσότερο για να τα \"α εντοπίσουν τις φυσικές τάσεις τους και τα χαρίσματά τους και αυτά

r.~εg·rήσουμε. Υπάρχουν εκατοντάδες τρόποι επιτυχίας και πολλές, πάρα

_..____-:. αφορετικές ικανότητες που θα σας βοηθήσουν να φθάσετε εκεί»8 . ~χει κάποιος που βλέπει πόσο περιορισμένος είναι ο παλιό; τρόπος

:

~ρω από τη νοημοσύνη, αυτός είναι ο Γκάρντνερ. Σημειώνει ότι οι μέ­

Ξα; Ί'Lα τα Τεστ Νοημοσύνης ξεκίνησαν κατά τη διάρκεια του Α' Παγκο­ !c-..έμου, όταν αξιολογήθηκαν δύο εκατομμύρια Αμερικανοί μέσα από ~-"""' -ο :τρώτα τεστ, τα τεστ του τύπου «μολύβι και χαρτί», που είχαν πρόσφα­ θεί από τον Λιούις Τέρμαν, ψυχολόγο στο Στάνφορντ. Το αποτέλεσμα

m

czολουθήσουν δεκαετίες αυτού που ο Γκάρντνερ αποκαλεί . και που είναι μια πανανθρώπινη εκδ~Ίλωση αποστροφής, ή η στροφή των

ατιών προς τα πάνω, σαν να λένε: «Αμάν πια!».

/

Η έκφραση της περιφρόνησης που σχηματίζεται στο πρόσωπο προκαλείται Lϊό τη συστολ1Ί του γελαστηριου μυός, του μυός που τραβάει τις άκρες του στό-

1

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΉ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

198

ματος προς μια πλευρά ( συν1Ίθως την αριστερή), ενώ τα μάτια γυρίζουν προς τα πάνω. Όταν ο ένας σUζυγος παίρνει αυτή την έ-κφραση, στον άλλο, σε μια ήπια συναισθηματικ·ή ανταλλαγή, θα καταγραφεί ένα άλμα δύο ή τριών σφυγμών ανά λεπτό. Αυτή η κρυφή στιχομυθία έχει το τίμημά της. Ο Γκότμαν παρατηρεί ότι α\' ο σUζυγος εκδηλώνει τακτικά περιφρόνηση, η γυναίκα του θα είναι πιο επιρρε­

πής σε διάφορα προβλήματα υγείας, από συχνές γρίπες και κρυολογ1Ίματα μέχρι

προβλήματα χολής ή λοιμώξεων, καθώς και γαστρεντερικές διαταραχές. Κα. όταν το πρόσωπο μιας γυναίκας δείχνει αποστροφή, αντίδραση συγγενική προ; την περιφρόνηση, τέσσερις ή και περισσότερες φορές μέσα σε μια δεκαπεντάλε­

πτη συζήτηση, αυτό είναι ένας σιωπηλός δείκτης ότι το ζευγάρι πιθανότατα θc. χωρίσει μέσα σε τέσσερα χρόνια.

Φυσικά, μια τυχαία επίδειξη περιφρόνησης ή αποστροφής δεν καταστρέφε

ένα γάμο. Αυτή η συναισθηματικ1Ί καταιγίδα συγγενεύει περισσότερο με το κά­ πνισμα ή τη χοληστερόλη ως παραγόντων καρδιακών νοσημάτων -και όσο :τω έντονη και παρατεταμένη είναι, τόσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος. Στην πορεία για το διαζύγιο, καθένας από αυτούς τους παράγοντες προλέγει τον επόμενο, σε μ.11 ανοδική κλίμακα δυστυχίας. Η μόνιμη κριτική και η περιφρόνηση ή η αποστίλ~

φή είναι σήματα κινδύνου, επειδηκαταδεικνύουν ότι ο άνδρας η η γυναικα εzε

β_yάλει_ένα ~ι®τηρό-συμπέρασμα, το χειρότερο, για το σUντQοφο. Στις crχέ~ε.; το~ ή στις σκέψεις της, η ή ο σύζυγος αντίστοιχα είναι αντικείμενο μιας αδιά%

-

πης κ~ταδίκης. Μια τόσο αρνητική και εχθρική σκέψ~ ;οι άνδρες πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι ο θυμός ή η δυσφορία δεν εί­ συνώνυμα της προσωπικής επίθεσης: τα συναισθήματα των γυναικών τους συ-

'/

/

/ 206

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

χνά υπογραμμίζουν και εμφαίνουν αυτά που νιώθουν σε σχέση με κάθε ζήτημα. Οι άνδρες επίσης χρειάζεται να προσέχουν ώστε να μη βραχυκυκλώσουν τη

συζ1Ίτηση προσφέροντας γρήγορα μια πρακτική συμβουλή. Είναι τυπικά πιο ση­ μαντικό για μια γυναίκα να νιώθει ότι ο άνδρας της ακούει τα παράπονά της και κατανοεί τα δικά της συναισθήματα σχετικά με το ζήτημα (παρόλο που δεν είναι ανάγκη να συμφωνεί μαζί της). Εκείνη μπορεί να ακούσε ι τη συμβουλή που έχει να της προσφέρει σαν ένα τρόπο να απορρίψει ως παράλογα τα συναισθήματά

της. Οι σύζυγοι που είναι σε θέση να παραμείνουν μαζί με τις γυναίκες του; όταν αυτές βρίσκονται στο ζενίθ του θυμού τους, αντί να απορρίπτουν τα παρά­ πονά τους ως άνευ σημασίας, βοηθούν τις γυναίκες τους να νιώσουν ότι εισα­ κούονται και ότι γίνονται σεβαστές. Ιδιαίτερα, οι γυναίκες θέλουν να ξέρουν ότ τα συναισθήματά τους αναγνωρίζονται και γίνονται σεβαστά, έστω και αν οι ά\ ­

δρες τους διαφωνούν με αυτά. ~υχνό_:ατα, όταν μια σύζυyο~νι~ όlu:ιillτoψ.. ~~~~όψη και ότι τα συναισθήματά της καταγράφονται, ηρεμεί.

Όσο για τις γυναίκες, η συμβουλ~ είναι-;ντίστοιχη. Από τη στιγμή-Που έν μεγάλο πρόβλημα για τους άνδρες είναι ότι οι γυναίκες τους εκδηλώνουν τόσ~ θορυβωδώς τα παράπονά τους, οι γυναίκες πρέπει να καταβάλουν τεράστι προσπάθεια να μην επιτίθενται στους άνδρες τους. Να παραπονιούνται για κά­ που κάνουν, αλλά να μην εκδηλώνουν περιφρόνηση, ούτε να τους κριτικάρΟί. σε προσωπικό επίπεδο. Τα παράπονα δεν είναι επιθέσεις στο χαρακτήρα, αν:

-

θετα αποτελούν κυρίως μια σαφή δήλωση ότι μια συγκεκριμένη πράξη είναι θΌ­ βερ1Ί. Μια οργισμένη επίθεση σε προ_σωπικό επίπεδο είν~ι σχεδόν σίΥQυρο

--

6-

θα οδηγήσει σε μια στάση άμυνας ή υπεκφυγής από την πλευρ_g_:tου....άΥ..δρα. .

-

-

οποία θα είναι ακόμα πιο σαρωτική και απλώς θα κλιμακ~σει τον ](.αβ_γά. Τέί.

.:.._

καλό είναι τα παράπονα μιας γυναίκας να υπηρ~ν ταυτόχρον_α την επιθυ τ~α δια_βεβαιώσει τον άνδρα της για την αγάπη της προς αυτόν.

Ο ΚΑΛΟΣ ΚΑΒΓ ΑΣ

Η πρωινή εφημερίδα μάς δίνει ένα προς αποφυγή παράδειγμα του τρόποt τον οποίο επιλύονται οι διαφορές σ' ένα γάμο. Η Μαρλίν Λένικ ε(χε μια διαq­ νία με τον άνδρα της , τον Μάικλ: εκε ίνος ήθελε να δει το ματς μεταξύ Ντc Καουμπόις και Φιλαντέλφια Ηγκλς, κι εκείνη ήθελε να δει τις ειδήσεις. ΚαΗ

εκείνος βολεύτηκε για να δει τον αγώνα, η κυρία Λένικ του δήλωσε ότι «είχε

χαθεί να βλέπει ποδόσφαιρο», πήγε στην κρεβατοκάμαρά της έφερε ένα τ~

-

Επιστήθιοι εχθροί

207

1Όν πυροβόλησε δυο φορές την ώρα που εκείνος παρακολουθού­

; ;

τον αγώνα. Η κυρία Λένικ καταδικάστηκε για πρόκληση σοβα­ βλάβης και αφέθηκε ελεύθερη με εγγύηση πενήντα χιλιάδων δο­

ρως Λένικ συνήλθε από τις σφαίρες που διαπέρασαν το θώρακά

~· από τον αριστερό ώμο και τον αυχένα23 • --:ου λίγοι συζυγικοί καβγάδες είναι τόσο βίαιοι - ή έχουν τέτοιες ~ έ;τειες-, προσφέρουν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να μελεηΊσου­ .σθηματική νοημοσύνη στο γάμο. Για παράδειγμα, ζευγάρια των

- αuοι έχουν διάρκεια συνηθίζουν να στέκονται σε ένα ζliτημα και να ,..,.., c~ νατότητα ο ένας στον άλλο να καταθέσει εξαρχής την άποψή του 24 •

m-rα δξίχνουν ο - ζευγάρια κάνουν- ένα ,ακόμα σημαντικό βήμα μπροστά: .,.,,-

ώ.λο ότι εισακούονται. Δεδομένου ότι η αίσθηση πως εισακούγεται

ά ακριβώς αυτό που ο πληγωμένος σύζυγος πραγματικά επιδιώκει, ά..-τοψη του συναισθήματος μια πράξη ενσυναίσθησης είναι ένας σπου­ -:οσυμπιεστ·tΊς της έντασης.

ο -η, σε ζευγάρια που παίρνουν διαζύγιο, είναι η απουσία μιας προσπά­ α.-:ό έναν από τους συντρόφους να αποσυμφορήσει την ένταση σε οποιοδή­

-

:91uα. Η παρουσία ή η απουσία τρόπων για τη γεφύρωση ενός χάσματος

ένα κρίσιμο ειδοποιό στοιχείο μεταξύ των καβγάδων σε ζευγάρια που εναν υγιή γάμο και σε ζευγάρια που πιθανώς οδηγούνται στο διαζύγιο25 • Ω..Υ!QμΟί επ_ςινόρθωσης ποu αποτρέπουν (να ζήτημα να εξελιχθεί σε τρομε­

, 1;η είναι πράξεις απλές, όπως ο σεβασμός στο θέμα της συζήτησης και η --:- 1ρωσήtου, η ενσυναίσθηση και η μείωση της έντασης. Αυτές οι βασικές κι­ ' ; είναι ο συναισθηματικός θερμοστάτης, ο οποίος εμποδίζει τα συναισθή­ - --=t"ου εκδήλώνονται να φουσκώσουν και να συντρίψουν την ικανότητα των -.;?όφων να εστιάσουν την προσοχή τους στο ζήτημα που έχουν μπροστά τους. Λια ολοκληρωμένη στρατηγική που θα μπορούσαμε να ακολουθήσουμε, για ~μβάλουμε στην επιτυχία ενός γάμου, είναι να αποφύγουμε την εστίαση σε

- ~ι.εκριμένα ζητήματα -ανατροφή των παιδιών, σεξ, χρήματα, νοικοκυριό­ τα οποία τα ζευγάρια τσακώνονται συνήθως, αλλά περισσότερο να καλλιερσουμε μια «νοημοσύνη της καρδιάς», την οποία οι δύο σύντροφοι θα μοιράζο­

-αι, αυξάνοντας κατ' αυτό τον τρόπο τις πιθανότητες να βρουν τη λύση. Λίγη συ­ "lισθηματική επιδεξιότητα

- κυρίως το να είστε σε θέση να ηρεμείτε και να ηρε­ είτε και το σύντροφό σας - , ενσυναίσθηση και διάθεση να ακούσετε τον άλλο,

.ι.ι-τορούν πιθανότατα να ρυθμίσουν αποτελεσματικά τις διαφορές στο ζευγάρι. Ετσι γεννιούνται οι υγιείς διαφωνίες, οι «καλοί» καβγάδες, που επιτρέπουν σ'

208

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΎΝΗ

ένα γάμο να προοδεύει και που ξεπερνούν τα αρνητικά σημεία, τα οποία.

c\

26

αφεθούν να θεριέψουν, μπορούν να τον καταστρέψουν . Φυσικά, καμιά από αυτές τι; συναισθηματιχές συνήθειες δεν αλλάζει μέc

σε μια νύχτα. Χρειάζεται το λιγότερο επιμονή και συνεχής επαγρύπνηση. Τ ζευγάρια θα είναι σε θέση να κάνουν ριζικές αλλαγές ευθέως ανάλογες προς τ κίνητρα που τους δίδονται για να προσπαθήσουν. Πολλές, ίσως οι περισσ6τερε;

συναισfuι~ατικές αντιδράσεις που τόσο εύκολ'\) \\.σέγγισης είτε της αποφυγής. Ο ένας μήνας ωρίμανσης του εγκεφάλου της ; αντιστοιχεί περίπου σε οκτώ μήνες ωρίμανσης του εγκεφάλου ενός μω­ Γι!ρω στους οκτώ με εννιά μήνες, παρατηρεί ο Κάγκαν, εκδηλώνεται ο φό­ : - JV

«ξένων» στα μωρά: αν δηλαδή η μητέρα του μωρού βγει από το δωμάτιο

βρίσκεται ένας ξένος, το μωρό βάζει τα κλάματα. Ο Κάγκαν διατυπώνει ~ -ην άποψη 6τι τα δειλά παιδιά μπορεί να έχουν κληρονομήσει χρόνια υψη­ ε-.:ιεδα νορεπινεφρίνης ή άλλων χημικών ουσιών του εγκεφάλου, που ενερ­ σύν την αμυγδαλή κι έτσι δημιουργούν ένα χαμηλό όριο διέγερσης, καθι­ ~ 'iας την αμυγδαλή πιο ευερέθιστη.

Ένα σημάδι αυτής της αυξημένης ευαισθησίας είναι το ότι, για παράδειγμα, Ίίνονται μετρήσεις σε νέους άνδρες και γυναίκες που ήταν πολύ ντροπαλοί

-

:rαιδικά τους χρόνια, μέσα σε εργαστήρια όπου τους υποβάλλουν σε ενοχλή­ ι; όπως φρικτές μυρωδιές, οι παλμοί της καρδιάς τους διατηρούνται αυξημέ:τολύ περισσότερο χρόνο από τις καρδιές των πιο θαρραλέων συνομηλίκων

"' ; - ένδειξη ότι η υψηλή έκκριση της νορεπινεφρίνης διατηρεί την αμυγδαλή - _; σε διέγερση και, μέσω των συνδεόμενων με αυτήν νευρωνικών κυκλωμά- . το συμπαθητικό νευρικό τους σύστημα σε εγρήγορση 4 . Ο Κάγκαν ανακαλύ-ε. ότι τα δειλά παιδιά εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα αντίδρασης στο _φaaμα

- -:--δW.κάθε μωρό που έκλαιγε παρουσίαζε μεγαλύτερη εγκεφαλι'Χή δραστηριό-

-

-α στη δεξιά πλευρά, ενώ όσα δεν έκλαιγαν είχαν περισσότερη δραστηριότηΟ"rΊV αριστερ1Ί. Ομως, παρόλο που αυτή η βασική διάσταση της ψυχοσύνθεσης υπάρχει από

,. ,. .

··έννησή μας, 11 περίπου από τότε, όσοι από εμάς έχουν το δύστροπο πρότυπο ε ίναι αναγκαστικά καταδικασμένοι να περάσουν όλη τους τη ζωή μουρμου­

- "~οντας και δυσφορώντας.

Τα συναισθηματικά μαθήματα της παιδικής ηλικίας

-Όρούv να έχουν μια βαθιά επίδραση στην ψυχοσύνθεση, είτε διευρύνοντας εί-

-

α,ϊοσιωπώντας μια έμφυτη προδιάθεση. Η εξαιρετική ευπλαστότητα του

ε- /.εφάλου στην παιδική ηλικία σημαίνει ότι οι εμπειρίες κατά τη διάρκεια αυ­

- ν των χρόνων μπορούν να έχουν μια μόνιμη επίδραση στη διαμόρφωση των cι!ρωνικών μονοπατιών για την υπόλοιπη ζω1Ί μας. Ίσως η πιο διαφωτιστική ε .... εξήγηση α.ι-τ' όλες για τα είδη των εμπειριών που μπορούν να μεταβάλουν την

. ι•χοσύνθεση

προς το καλύτερο είναι η παραηΊρηση που προέκυψε από την

ερευνα του Κάγκαν με τα ντροπαλά παιδιά.

ΥΠΟ ΤΑΣΣΟ ΝΤΑΣ ΤΗ Ν ΥΠΕΡΔΙ Ε ΓΕΙΡΟΜΕΝΗ ΑΜΥ Γ ΔΑΛΗ Τα ενθαρρυντικά νέα από τις μελέτες του Κάγκαν είναι ότι δε γίνονται όλα τα φοβισμένα νήπια διστακτικά και απρόθυμα μεγαλώνοντας -η συγκεκριμένη

ψυχοσύνθεση δεν είναι η προδιαγεγραμμένη τους μοίρα. Η υπερδιεγερμένη αμυγδαλ1Ί μπορεί να ελεγχθεί με την παροχή των κατάλληλων εμπειριών. Αυτό που παίζει ρόλο εδώ είναι τα συναισθηματικά μαθήματα και οι αντιδράσεις που

τα παιδιά αποκτούν μεγαλώνοντας. Γι..α το δειλό παιδί,_αυτό που έχει σημασία στο ξεκίνημ~ είναι το πώς του φέρονται οι γονείς του και, κατά σl!_νέπεια, ~ πώς

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΉ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

310

μαθαίνει να αντιμετωπίζει τη φυσική του συστολή. Οι γονείς που μηχανεύοντα.

-

------

- -- -

~κ_ά ενθαρ_ρυντικές ~~πειρίες για τα παιδιά τους τους πρJ>σφέρ_ου~το

~μ_1j_ορεί να είναι μια μόνιμη θεραπεία της δειλίq_ς του_ς. Περίπου ένα στα τρία νήπια, τα οποία έρχονται στον κόσμο με όλα τα σημc­ δια μιας υπερδιεγειρόμενης αμυγδαλής, έχουν αποβάλει τη δειλία τους ώσπc

να πάνε στο νηπιαγωγείο7 • Από παρατηρήσεις αυτών των πάλαι ποτέ φοβισι tνων παιδιών στην οικογένειά τους, γίνεται σαφές ότι οι γονείς, και ιδιαίτερα

μητέρες, παίζουν ένα σπουδαίο ρόλο στο κατά πόσο ένα εκ φύσεως δειλό παι · μεγαλώνοντας, θα αποκτήσει θάρρος

11

θα συν εχίσει να κρύβεται διστακτ . ·

μπροστά σε κάθε τι νέο και να αναστατώνεται με τις προκλήσεις. Η ερευνητ .

ομάδα του Κάγκαν βρήκε ότι μερικές από τις μητέρες υποστήριζαν την άπc

_

ότι έπρεπε να προστατ εύσουν τα μωρά τους από κάθε τι που τα αναστάτι..

Άλλες πίστευαν ότι ήταν πιο σημαντικό να βοηθήσουν το δειλό παιδί τους να θει πώς να τα βγάζει πέρα σ' αυτές τις δυσάρεστες στιγμές κι έτσι να προσαf!ι

ζεται στις μικρές μάχες της ζωής. Η άποψη που υποστηρίζει την προστασία παιδιών φαίνεται να ενθαρρύνει τις φοβίες, πιθανότατα επειδή στερεί

από -

μικρούς την ευκαιρία να μάθουν πώς να ξεπερνούν τους φόβους τους. Η q:~ φία του «μαθαίνω να προσαρμόζομαι» όταν διέπει την ανατροφή των πα.

μοιάζει να βοηθά πολλά φοβισμένα παιδιά να γίνουν πιο θαρρετά. ί

Παρατη ρήσεις που έγιναν σε οικογένειες με μωρά έξι μηνών περίπου ε

ξαν ότι οι προστατευτικές μητέρες, στην προσπάθειά τους να ηρεμήσου' - 11 ρά τους, τα σήκωναν και τα κρατούσαν αγκαλιά κάθε φορά που εκείνα r

χούσαν ή έκλαιγαν. Αυτή η πρακτική διαρκούσε μεγαλύτερο χρονικό δι ~ απ' όσο κρατούσε η προσπάθεια των μητέρων οι οποίες επεδίωκαν να

-

σουν τα μωρά τους να ελέγξουν μόνα τους αυτές τις στιγμές ανησυχ ίας. Η λογία ανάμεσα στις φορές που έπαιρναν τα παιδιά αγκαλιά όταν ήταν ήρε τις φορές που τα κρατούσαν όταν ήταν ανήσυχα έδειξε ότι οι προσται μητέρες κρατούσαν τα παιδιά τους πολύ περισσότερο την ώρα που δος δεν είναι μια μεμονωμένη ιδιορρυθμία. Μια έρευνα α.;ι:οκάλυψε ότι τα

..·ο πέμπτα των φοιτητών κατεβάζουν εφτά ή και περισσότερα ποτά μονορούφι, ε :ώ το έντεκα τοις εκατό αποκαλούν τον εαυτό τους «γερό ποτήρι». Ένας άλλος 4

Jρος θα μπορούσε να ε(ναι φυσικά «αλκοολικοί» 48 • Περίπου τα μισά αγόρια στο ·-:ολέγιο και περίπου το

40

τοις εκατό των κοριτσιών έχουν τουλάχιστον δύο

ε:τεισόδια σοβαρής μέθης μέσα σ' ένα μήνα49 . Ενώ στις Ηνω~ιένες Πολι1ε(ες

''\ 'ιQf\O'\\ -τ.ων

περωσό-τ.c.ρω\Ι '\/>. Στο τρίτο πάτωμα του παλιού, χτισμένου με τούβλα, σχολείου, η Τζόις Άντρι­

ους διδάσκει στους μικρούς μαθητές της πέμπτης τάξης το μάθημα της Κοινω,.­ κής Επάρκειας που έχουν τρεις φορές την εβδομάδα. Η Άντριους, όπως και οι

άλλοι δάσκαλοι της πέμπτης, παρακολούθησε ειδικό θερινό σεμινάριο για 'α μάθει να διδάσκει αυτό το μάθημα, όμως χάρη στην πληθωρικότητά της τα θέu~­ τα της διδασκαλίας τής έρχονται αβίαστα. Το σημερινό μάθημα έχει να κάνε ι με τον εντοπισμό των συναισθημάτων. Το

να μπορεί κανείς να κατονομάσει τα συναισθήματά του, ώστε να τα διακρίνει ·- α­ λύτερα, είναι μια ζωτικ1Ί συναισθηματική δεξιότητα. Η εργασία που είχε ανατεσε στο μάθημα την προηγούμενη φορά ήταν να βρουν τα παιδιά τη φωτογραφία r.ά­ ποιου από ένα περιοδικό, να αναγνωρίσουν το συναίσθημα που εξέφραζε το :τgό­ σωπό του και να εξηγήσουν πώς μπορεί κανείς να ανακαλύψει ότι το άτομο α ..'"""' έχει το ένα ή το άλλο συναίσθημα. Αφού συγκέντρωσε τις εργασίες, η Άντριc ~;

κατέγραψε τα συναισθήματα στον πίνακα -λύπη , ανησυχία, διέγερση, ευη ·. κ.ο.κ. - και ξεκίνησε μια ζωηρή συζήτηση με τα δεκαοκτώ παιδιά που κατάφερm να έρθουν στο μάθημα σήμερα. Καθισμένοι σε ομάδες των τεσσάρων, οι μαθ ίi:

σηκώνουν ψηλά τα χέρια με ένταση, καθώς αγωνίζονται να προσελκύσου' προσοχή της ώστε να τα καλέσει να απαντήσουν αυτά. Γράφοντας τη λέξη απογοητευμένος στον πίνακα, η Άντριους ρωτάει: «Π από εσάς νιώσατε ποτέ απογοητευμένοι;». Όλα τα χέρια σηκώνονται. «Και πώς νιώθετε όταν είσαστε απογοητευμένοι;». Οι απαντήσεις έρχονται καταιγιστικές: «Κουρασμένος». «Συγχυσμέ· ~ «Δεν μπορώ να σκεφτώ σωστά». «Άγχος».

Καθώς προσθέτει και τη λέξη πληγωμένος στη λίστα, η Τζόις λέει:

«Am

ξέρω -πότε ένας δάσκαλος νιώθει πληγωμένος;». «Όταν όλοι μιλάνε» , απαντάει χαμογελαστά ένα κορίτσι.

Χωρίς να χάσει το ρυθμό, η Άντριους τους μοιράζει ένα πολυγραcn φύλλο. Στη μια πλευρά υπάρχουν πρόσωπα αγοριών και κοριτσιών, που :σ θένα τους εκφράζει ένα από τα έξι βασικά συναισθήματα -χαρά, λύπη.

έκπληξη, φόβο, αηδία- και δίνει μια περιγραφή της μυϊκής δραστηριόηtτα; προσώπου για το καθένα από αυτά, για παράδειγμα:

373

Στο σχολείο των συναισθημάτων

ΘΟΒΟΣ

• Το στόμα είναι ανοιχτό και τραβηγμένο • Τα μάτια ανοίγουν διάπλατα και οι εσωτερικές κόγχες ανασηκώνονται • Τα φρύδια υψώνονται και ζαρώνουν το ένα δίπλα στ' άλλο • Ρυτίδες σχηματίζονται στη μέση του μετώπου 3 . Ενώ διαβάζουν το χαρτί, εκφράσεις φόβου, θυμού, έ11.πληξης ή αηδίας ζω­ γραφίζονται στα πρόσωπα των παιδιών στην τάξη της Άντριους, καθώς μιμού­ νται τις εικόνες και ακολουθούν τις οδηγίες για την κίνηση των μυών σε κάθε συ­ ναίσθημα. Αυτό το μάθημα αντλεί άμεσα την προέλευσή του από την έρευνα του Πωλ Έκμαν γύρω από τις εκφράσεις του προσώπου . Σαν τέτοιο, διδάσκεται σχεδόν σε κάθε εισαγωγικό μάθημα ψυχολογίας στα κολέγια

-

και σπάνια, ή

ποτέ, στα δημοτικά. Αυτό το στοιχειώδες μάθημα, που συνδυάζει μια λέξη με ένα συναίσθημα και το συναίσθημα με την αντίστοιχη έκφραση του προσώπου ,

μιϊ:ορεί να φαίνεται τόσο αυτονόητο που να μη χρειάζεται καν να διδαχθεί. Και όμως μπορεί να χρησιμεύσει ως αντίδοτο σε εντυπωσιακά κοινότοπα ολισθήμα­ τα στη συνα ισθηματικtΊ αγωγή. Μην ξεχνάτε πως οι παλικαράδες στα προαύλια

των σχολείων πολύ συχνά ξεσπούν σε οργισμένες αντιδράσεις επειδή παρεξη­ γούν ουδέτερα μηνύματα και εκφράσεις, θεωρώντας τις ως εχθρι:ιδότη της τροχαίας» που χρησιμοποιείται κ.αι στο μάΟημα του Νιου Χέιβεν . .\/.λες διδακτικές ενότητες βοηθούν τα παιδιά να βελτιώσουν τις φιλικές τους "'χέσεις, θωρακίζοντάς τα ενάντια στην κοινωνική απόρριψη, η οποία έχει τη δύ­

, αμη να σπρώξει ένα παιδί προς την εγκληματικότητα.

ΙΑΝΑΣΚΕΦΤΕΙΤ Ε ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ : ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΥΠΑΡΙΗΣ.

ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΝΟΙΑΖΟΝΤΑΙ

Δεδομένου ότι η οικογενειακή ζωή σήμερα προσφέρει σε όλο και λιγότερα παι­ διά ένα σίγουρο πάτημα στη ζωή, τα σχολεία είναι πλέον ο μόνος χώρος στον οποίο οι κ.οινότητες μπορούν να στραφούν, προκειμένου να αναπληρώσουν τις μειονεξίες των παιδιών ως προς τη συναισθηματική και κοινωνική τους επάρ­ ρκεια. Αυτό δε σημαίνει ότι τα σχολεία μπορούν να υποκαταστ·ήσουν όλους τους κοινωνικούς θεσμούς που βρίσκονται στο στάδιο της κατάρρευσης. Αλλά, αφού

πρακτικά το σχολείο αποτελεί το χώρο όπου όλα τα παιδιά φοιτούν (τουλάχιστον

Η ΣΥΝΑ[ΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΎΝΗ

384

στην αρχή), μπορεί να γίνει ο τόπος όπου θα πλησιάσουμε τα παιδιά προσφέρο­

ντάς τους βασικά μαθήματα ζωής που διαφορετικά ίσως δε θα μπορέσουν ,.~ · ακούσουν ποτέ. Η συναισθηματική παιδεία συνεπάγεται μια μεγαλύτερη υποχρε­

ωση των σχολείων, γιατί αυτά θα ανα..ίληρώσουν το κενό το οποίο δημιουργού\' ο οικογένειες που α.ϊοτυγχάνουν να προσφέρουν κοινωνική παιδεία στα παιδιά

τους. Αυτό το δύσκολο καθήΧον απαιτεί δύο μεγάλες αλλαγές: οι δάσκαλοι ;τρέ­ πει να ξεφύγουν από τα στενά όρια του παραδοσιακού τους ρόλου και οι άνθρω­ ποι στις κοινότητές τους πρέπει να ασχοληθούν περισσότερο με τα σχολεία. Το κατά πόσο θα υπάρχει ένα μάθημα αποκλειστικά αφιερωμένο στη σι". αι­

σθηματική παιδεία μπορεί να παίζει πολύ μικρότερο ρόλο από το πώς διδάc".Ο­ νται τα μαθήματα. Ίσως να μην υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο μάθημα όπου να=-~­

ζει τόσο σημαντικό ρόλο η ποιότητα του δασκάλου, από τη στιγμή που και ιιm το πώς διευθύνει το μάθημα ο δάσκαλος αποτελεί από μόνο του πρότυπο σι μ:­ ριφοράς, ένα χειροπιαστό παράδειγμα ύπαρξης ή απουσίας συναισθηματι· επάρκειας. Κάθε φορά που ο δάσ~ωλος απαντά σε ένα μαθητή, είκοσι-τριm­ μαθητές διδάσκονται. Υπάρχει ένας συγκεκριμένος τύπος εκπαιδευτικού που έλκεται από τ[­ μαθήματα, ο οποίος κατά κάποιο τρόπο επιλέγει «εαυτόν» για να τα διδά;εL τούτο διότι δεν είναι όλοι οι δάσκαλοι κατάλληλοι από άποψη ψυχοar'. υr για ένα τέτοιο έργο. Κατ' αρχήν, οι δάσκαλοι πρέπει να νιώθουν άνετα \ α σουν για συναισθήματα. Δε νιώθουν όλοι άνετα κάνοντας κάτι τέτοιο

z. '

ούτε καν το διανοούνται. Πολύ λίγα -ή ίσως και τίποτα- στην ακαδημαιχς παίδευση του δασ'ιtάλου δεν τον προετοιμάζουν για αυτού του είδους τη σκαλία. Για τους λόγους αυτούς, τα προγράμματα συναισθηματικής α'{ω'

': ρέχουν βασικά στους επίδοξου; δασκάλους και δασκάλες πολλές εβδοuά - : δικής εκπαίδευσης πάνω στην προσέγγιση. Ενώ πολλοC δάσκαλοι μπορεί αρχικά να είναι απρόθυμοι να καταπιαGi

ένα ζήτημα που φαίνεται τόσο άσχετο με την εκπαίδευσή τους και την zα νή τους εμπειρία, υπάρχουν ενδείξεις ότι από τη στιγμή που εκδηλώσοι~

_.

μία να προσπαθήσουν, οι περισσότεροι θα ευχαριστηθούν και δε θα τα

λείψουν. Στα σχολεία του Νιου Χέιβεν, όταν οι δάσκαλοι ~αι οι δασι.ci.z.; τοάκουσαν ότι θα ακολουθήσουν μια ειδική εΥ.παίδευση ώστε να διΜ; νέα μαθήματα συναισθηματικής παιδείας, το 31 τοις εκατό είπαν ότι δ.c:ιr; κάνουν κάτι τέτοιο. Μετά από ένα χρόνο διδασκαλίας του μαθήματο;. :-"~___,..,...τεροι από το

90 τοις

εκατό ανέφεραν ότι είχαν μείνει ευχαριστημένο α.-

και ήθελαν να συνεχίσουν να το διδάσκουν και την επόμενη χρονιά.

Στο σχολείο των συναισθημάτων

385

Η ΔΙΕΥΡΥΜΕΝΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

Πέρα από την εκπαίδευση των δασκάλων, η συναισθηματική παιδεία διευρύνει την άποψη περί των καθηκόντων των σχολείων αυτών καθεαυτών, διότι τα καθι­ στά με πιο σαφή τρόπο σημαντικό παράγοντα για την εκπαίδευση των παιδιών

σια ουσιώδη μαθήματα της ζωής τους -κι εδώ επιστρέφουμε στον κλασικό ρόλο της εκπαίδευσης. Αυτό το ευρύτερο σχέδιο απαιτεί, ανεξάρτητα από τις λεπτο­ uέρειες του προγράμματος, να χρησιμοποιούνται οι ευκαιρίες που παρουσιάζο­

νται εντός και εκτός αίθουσας διδασκαλίας ώσιε να βοηθούνται οι μαθητές να μετατρέπουν τις σιιγμές της προσωπικής τους κρίσης σε μαθήματα συναισθημα­ τικής επάρκειας. Μάλιστα, τα αποτελέσματα είναι πολύ καλύτερα όταν τα μαΟή­

ματα στο σχολείο συντονίζονται με τα όσα συμβαίνουν στο σπίτι των παιδιών. Πολλά προγράμματα συναισθηματικής παιδείας έχουν οργανώσει ειδικές τά­ ξεις για γονείς, προκειμένου να τους διδάξουν αυτά που μαθαίνουν τα παιδιά τους, αποσκοπώντας όχι απλώς να βοηθ1Ίσουν τα παιδιά να εμπεδώσουν τα όσα έμαθαν στο σχολείο, αλλά και να βοηθήσουν τους γονείς που νιώθουν την ανά­

γκη να ασχοληθούν πιο αποτελεσματικά με τη συναισθηματική ζωή των παιδιών τους.

Με τον τρόπο αυτό τα παιδιά παίρνουν ουσιι6δη μηνύματα σχετικά με τη συ­ ναισθηματική επάρκεια σε όλες τις όψεις της ζωής τους. Στα σχολεία του Νιου Χέιβεν, λέει ο Τιμ Σράιβερ, διευθυντής του Προγράμματος Κοινωνικής Επάρ­ κειας, «αν τα παιδιά τσακωθούν στην καφετέρια, θα τα στείλουν σε έναν συνο­ μ11λικο μεσολαβητή, ο οποίος θα καθίσει κάτω μαζί τους και θα βοηθήσει σιην επίλυση της διαφωνίας τους, χρησιμοποιώντας την ίδια τεχνική που έμαθαν στην

τάξη (μπαίνοντας δηλαδή στη θέση των άλλων). Ο ι προπονητές θα χρησιμοποιή­ σουν την τεχνική της αντιμετώπισης των διαφωνιών στο χώρο του παιχνιδιού. Έχουμε τάξεις για γονείς, όπου διδάσκονται να χρησιμοποιούν αυτές τις μεΟό­

δους με τα παιδιά στο σπίτι». Αυτή η παράλληλη ενίσχυση των συναισθηματικών μαθημάτων

-

όχι μ6νο

στην τάξη, αλλά και στο παιχνίδι· όχι μόνο στο σχολείο, αλλά και στο σπίτι- εί­ ναι πολύ χρήσιμες. Αυτό σημαίνει να δένεις το σχολείο, τους γονείς και την κοι­ νότητα πιο σφιχτά μεταξύ τους. Αυξάνει την πιθανότητα αυτό που έμαθαν τα

παιδιά στα μαθήματα συναισθηματικής παιδείας να μη μείνει στο σχολείο όταν αυτά φύγουν, αλλά να δοκιμαστεί, να μπει σε εφαρμογή και να ακονιστεί περισ­ σότερο μέσα στην καθημερινή πρόκληση της ζωής.

Αυτή η επικέντρωση στη συναισθηματική παιδεία αναδιαμορφώνει το σχο-

386

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

λείο και με έναν άλλο τρόπο: οδηγεί στην οικοδόμηση μιας σχολικής παιδε ίας που μεταβάλλει το σχολείο σε μια «κοινότητα που νοιάζεται» , ένα μέρος όπου οι μαθητές αισθάνονται ότι τους σέβονται, τους φροντίζουν , νιώθουν δεμένοι με τους συμμαθητές, τους δασκάλους τους, ακόμα και με το ίδιο το σχολείο 12 • Για

παράδειγμα, τα σχολεία σε περιοχές όπως το Νιου Χέιβεν, όπου υπάρχουν σε μεγάλο ποσοστό διαλυμένες οικογένειες, προσφέρουν μια γκάμα προγραμμά­ των βοήθειας: στρατολογούν ανθρώπους της κοινότητας που νοιάζονται, για να αναλάβουν μαθητές των οποίων η ζωή στο σπίτι είναι στην καλύτερη περίπτωσΓ κλονισμένη. Στα σχολεία του Νιου Χέιβεν, υπεύθυνοι ενήλικες προσφέρονται εθελοντικά ως μέντορες, τακτικοί συνοδοί μαθητών που καταρρέουν και ποι έχουν ελάχιστους, ή και καθόλου, σταθερούς και υπεύθυνους εν1Ίλικες στη ζωn τους στο σπίτι.

Με λίγα λόγια, το καταλληλότερο σχ1Ίμα για τα προγράμματα συναισθηματι­ κής παιδείας είναι να αρχίζουν νωρίς, να ε ίναι κατάλληλα προσαρμοσμένα ανά­ λογα με την ηλικία, να συνεχίζονται σε όλη τη διάρκεια της σχολικής ζωής και να

συνδυάζουν τις προσπάθειες στο σχολείο, στο σπίτι και στην κοινωνία. Παρόλο που πολλά από τα στο ιχεία τους ταιριάζουν θαυμάσια στο τρέχο'

πρόγραμμα μιας σχολικής ημέρας, αυτά τα προγράμματα δημιουργούν μια τερά­ στια αλλαγή σε κάθε σχολικό αναλυτικό πρόγραμμα. Θα ήταν αφελές να πισrει­ ουμε ότι δε θα προκύψουν δυσκολίες κατά την εφαρμογή τέτοιων προγραμμό­ των στα σχολεία. Πολλοί γονείς μπορεί να σκεφθούν ότι το θέμα από μόνο το-;. είναι ένα πολύ προσωπικό ζήτημα για να εμπλακεί το σχολείο κα ι ότι αυτά τ

ζητήματα ανήκουν στη δική τους αρμοδιότητα (ένα επιχείρημα που αποκτά :τε.­ στικότητα στο βαθμό που οι γονείς πράγματι ασχολούνται με αυτά τα ζητήματ~

-

και φυσικά χάνει την πειστικότητά του όσο οι γονείς αποτυγχάνουν σε αι~.J

τον τομέα). Οι δάσκαλοι μπορεί να διστάζουν να παραχωρ1Ίσουν κι άλλο έ\~ κομμάτι της ωφέλιμης διδακτικής ώρας σε ζητήματα που φαίνονται τόσο άσχc. προς τα βασικά στοιχε ία της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης. Άλλοι εκπαιδευτα~ μπορεί να νιώθουν αμήχανα αντιμετωπίζοντας το ενδεχόμενο να διδάξουν

-

θέματα αυτά· και όλοι ανεξαιρέτως θα χρειαστούν ειδική εκπαίδευση για να ι..i­ θουν να το κάνουν. Μερικά παιδιά επίσης θα αντισταθούν, ιδιαίτερα στο βαθ που τα μαθήματα αυτά δε συμβαδίζουν με τις ανησυχίες τους,

11 νιώθουν ότι υC""­ στανται μια εισβολή στην προσωπικ1Ί τους ζωή. Και έπειτα υπάρχει και το με· ~ λο πρόβλημα της διατήρησης της υψηλής ποιότητας των προγραμμάτων, καθ .... ; και της διασφάλισης ότι δε θα βρεθούν οι επιτήδειοι που θα χρησιμοποιήσσ:. ακατάλληλα σχεδιασμένα προγράμματα συναισθηματικής επάρκειας τα ατc.α

Στο σχολείο των συναισθημάτων

387

α επαναλαμβάνουν απλώς τα βαρετά και αναποτελεσματικά μαθήματα περί ·αρκωτικών ή εγκυμοσύνης στην εφηβεία. Αν σκεφτούμε όλα αυτά, άραγε αξίζει τον κόπο να δοκιμάσουμε;

ΠΟΣΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΧΕΙ Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ;

Είναι ο εφιάλτης κάθε δασκάλου: μια μέρα, ο Τομ Σράιβερ άνοιξε την τοπική εφημερίδα και διάβασε ότι ο Λαμ6ντ, ένας παλιός και αγαπημένος του μαθηηiς, ;ruροβολήθηκε εννιά φορές σ' ένα δρόμο του Νιου Χέιβεν, και βρισκόταν σε

κρίσιμη κατάσταση.

«0 Λαμόντ υπήρξε μία από τις ηγετικές φυσιογνωμίες του

σχολείου, ένας θεόρατος, δύο μέτρα ψηλός και εκπληκτικά δημοφιλής αμυντικός :ταίκτης του ράγκμπι, πάντα χαμογελαστός», θυμάται ο Σράιβερ. «Την εποχή ;του φοιτούσε εδώ, ο Λαμόντ είχε βρει γοητευτική την ιδέα να συμμετάσχει σε μια λέσχη ηγετών, της οποίας ήμουν υπεύθυνος, όπου μπορούσαμε να κουβε­

ντιάζουμε ιδέες μέσα σε ένα πρότυπο εργαστήρι λύσης προβλημάτων, γνωστό ως

SOCS». Η λέξη SOCS προέρχεται από τα αρχικά των αγγλικών λέξεων Situations,

Options, Consequence, Solutions

(Καταστάσεις, Επιλογές, Συνέπειες, Λύσεις).

Πρόκειται για μια μέθοδο χωρισμένη σε τέσσερα στάδια: Πες ποια είναι η κατά­ σταση και πώς νιώθεις γι' αυτήν. Σκέψου τις επιλογές που έχεις για να λύσεις το

πρόβλημα και ποιες θα μπορούσαν να είναι οι συνέπειές τους. Διάλεξε μια λύση και εκτέλεσέ την -η μέθοδος του σηματοδότη της τροχαίας προσαρμοσμένη για

εν1Ίλικες. Ο Λαμόντ, πρόσθεσε ο Σράιβερ, λάτρευε να σκαρφίζεται ευφάντα­ στους αλλά εν δυνάμει αποτελεσματικούς τρόπους για να αντιμετωπίζει τα πιε­ στικά διλήμματα της ζωής στο γυμνάσιο, όπως το πρόβλημα με τα κορίτσια ή η αποφυγή των συγκρούσεων.

Φαίνεται όμως ότι ξέχασε αυτά τα μαθήματα μετά το γυμνάσιο. Τριγυρίζο­ ντας στους δρόμους, βουτηγμένος στη φτώχεια, χρήστης ναρκωτικών, ο Λαμόντ

στα είκοσι έξι του χρόνια κειτόταν σ' ένα κρεβάτι νοσοκομείου, τυλιγμένος με επιδέσμους, με το κορμί κατατρυπημένο από σφαίρες. Τρέχοντας στο νοσοκο­ μείο, ο Σράιβερ βρήκε τον Λαμόντ σε κατάσταση που μόλις μπορούσε να μιλή­

σει, ενώ η μητέρα του και η φίλη του έσκυβαν με αγωνία πάνω του. Βλέποντας τον πρώην δάσκαλό του, ο Λαμ6ντ τού έκανε νόημα να καθίσει στα πόδια του

κρεβατιού και καθώς ο Σράιβερ έγερνε πάνω του για να ακούσει, του ψιθύρισε: «Σράιβ, όταν βγω από δω μέσα, θα ξαναδοκιμάσω τη μέθοδο SOCS».

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ

388

NOJ fΜΟΣΥΝΗ

Ο Λαμ6ντ είχε φοιτήσει στο γυμνάσιο του Χιλχάουζ προτού αρχίσει να διδά­ σκεται εκεί το μάθημα της Κοινωνικής Επάρκειας. Άραγε η ζωή του θα εξελισ­ σόταν διαφορετικά αν είχε εκμεταλλευθεί μια τέτοια εκπαίδευση κατά τη διάρ­ κεια των σχολικών του χρόνων, όπως κάνουν τώρα τα παιδιά στα δημόσια σχο­ λεία του Νιου Χέιβεν; Τα σημάδια οδηγούν σε μια πολύ πιθανή καταφατι;ο1

απάντηση, παρόλο που κανείς δεν ~ιπορεί να πει κάτι τέτοιο με βεβαιότητα. Όπως είπε ο Τιμ Σράιβερ: