پيشگفتار كتاب حاضر براي آموزش الفباي لري تدوين شده است .تاكنون براي مﺠموﻋه زبان ها و گويش هاي مردم لر رسم الخطهاي متفاوتي تدوين شده است .اما
هيچ كدام تقريبا توفيق چنداني براي ﺟﻠب نظر قشر فرهيخته و نويسندگان زبان لري پيدا نكرده است ﻋﻠت اصﻠي اين امر متاسفانه كم كاري نخبگان و افراد
تحصيﻠكرده لر در امر نوشتن به مﺠموﻋه گويشهاي لري بوده است .رسم الخط حاضر حاصل تﻼش آقاي غﻼمرضا مهرآموز مي باشد كه در سال 1374
تدوين گرديده است و در سال 1394با همكاري آقاي محمد موگويي
ويرايش و اصﻼحاتي به آن اضافه گرديده است.
زبان لري زبان طبيعت ،موسيقي ،حماسه و احساس است و نياز به توﺟه خاصي را مي طﻠبد و از سوي ديگر زبان لري يك زبان شفاهي است و بيشتر گنﺠينه هاي ادبي اين زبان نامكتوب است و نياز به بازنويسي و بازآفريني دارد و حمايت از اين زبان به رشد و تعالي فرهنگ ايراني لرها غناي خاصي مي بخشد
و موﺟب استحكام و تداوم حيات ايران ﻋزيزمان مي شود.
محمد موگويي بهار 1396
6
/
آموزش نوشتن و خواندن به لری
ضرورت تدوين خط لري از ديدگاه علمي تﻼش براي نگارش گفتار يكي از پردامنه ترين و پربركت ترين تﻼشهاي بشري بوده است .بشر همواره در حال آزمايش و خطا براي رسيدن به نظام مطﻠوبي بوده است كه بتواند گفتار خود را ثبت كند تا از اين طريق بتواند با غايبين و آيندگان دور و نزديك ارتباط برقرار كرده و افكار ،مفاهيم و
احساسسات خود را به آنها منتقل كند .انسان موﺟودي اﺟتماﻋي است و احساس نياز به ارتباط با ديگران تنها شامل حاضرين در محل نبوده است بﻠكه او مي خواسته است ارتباط او مرزهاي زمان و مكان را درنوردد و اين آرزو كه
در ابتدا همچون پرواز آرزويي دوردست يا دست نيافتني مي نموده است با اختراع خط و نظام هاي نوشتارهاي ﺟامه ﻋمل به خود پوشانده است .مصريان، چينيان و فينيقيان پيشتازان تحقق اين آرزوي بزرگ و تمدن ساز بوده اند .پس از آن هر ﺟامعه زباني به فراخور زمان يك نظام نوشتاري را اقتباس نموده و
تغييراتي در آن انﺠام داده است تا نيازهايي را برآورده كند كه خط اقتباسي نمي توانسته است به شكل دست كاري نشده انﺠام دهد يكي از نمونه هاي
موفق چنين اقتباسي ،خط فارسي مبتني بر الفباي ﻋربي است كه با ابداﻋات و تغييرات مفيدي توانسته است در خدمت نگارش زبان فارسي واقع شود.
گفتار لري – چه آن را زبان بناميم يا گويش -داراي مشخصه هاي فراواني
است كه خط فارسي نمي تواند آن را به درستي به نگارش در آورد .مﺜﻼ چگونه
آموزش نوشتن و خواندن به لری
/
7
مي توان با رسم الخط فارسي واژه » شير« ) /shi:r/نوﻋي حيوان( را از » شير« ) /shir/محصول لبني( تشخيص داد .در فارسي معاصر تفاوتي بين تﻠفﻆ
اين دو كﻠمه وﺟود ندارد ولي در زبانهاي حوزه زاگرس وﺟود دو نوع صداي »اي« كه موﺟب تغيير فاحش معنا مي شود اثبات شده است .در لري مينﺠايي )لرستاني( و لكي نوﻋي صداي »ل« وﺟود دارد كه با »ل« متداولي كه در
فارسي مي شنويم و در لري مينﺠايي و لكي نيز وﺟود دارد متفاوت است .اين صدا كه گويي تركيبي از همخوان هاي » ل« و »ي« است در فارسي نمادي
ندارد و تﻠفﻆ آن براي فارس زبانان بسيار دشوار است ولي نكته اصﻠي آن است كه معني را ﻋوض مي كند »تَل « /tal/با صداي ل متداول در فارسي يعني
تﻠﺦ ولي با »ل« ديگر كه اشاره كرديم /taL/يعني »نهال« .صدها مﺜال مي توان در اين خصوص آورد كه اين همخوان »ل« ناشناخته در فارسي موﺟب تمايز
معنا در لري مينﺠايي و لكي مي شود .به ﻋيارت ديگر در اصطﻼح زبانشناسي » ﺟفت كمينه« ) (minimal pairدارد و خود يك تكواج)(phoneme مستقل است كه نمود آن بايد با ابداع كاراكتري در خط حاصل
شود .همچنين تكواج هاي ديگري در زبانها يا گويش هاي حوزه زاگرس وﺟود دارد كه در فارسي نظيري ندارند كه در اينﺠا ﺟهت اختصار به آنها اشاره نمي كنيم.
ﻋﻼوه بر اين،تﻠفﻆ خاص بسياري از كﻠمات كه واﺟهاي آنها در فارسي معادلي
دارد باﻋث شده است نتوان آنها را به راحتي با خط فارسي نوشت .مﺜﻼ محقق در بررسي خود بر روي نمونه هاي مختﻠفي كه تﻼش كرده بودند واژة معادل
8
/
آموزش نوشتن و خواندن به لری
پدر را بنويسند با انبوهي از ثبت هاي مختﻠف مواﺟه شد » :بوئه ،بووئه ،باوئه، بووا،باوه ،بوﻋه ،باوء و «...حتي در مورد اين يك كﻠمه اگر مﺜﻼ ضميري مانند
»م« به آن وصل شود ناهماهنگي ها در ثبت بسيار بيشتر مي شود »:بوئه م، بوام ،بوئم ،بووام ،بوﻋه م ،بوﻋم ،باوه م ،باوم ،بووم ،بوء م ،بووئه مريال بوئه
ام و .«...نكته ﺟالب آن است كه تمامي اين ابداﻋات تﻼشي براي حل مشكﻠي
است كه خط فارسي نمي تواند راه حل مشخصي براي آن ارائه دهد .حال ممكن است كه اين سؤال پيش آيد در حالي كه صداهاي /au/و فتحه /a/در فارسي وﺟود دارند چرا خط فارسي نمي تواند شيوه نگارشي براي ثبت معيار اين كﻼمات ارائه دهد .پاسﺦ به اين پرسش را بايد در چيزي يافت كه
زبانشناسي به آن » «phonontacticsمي گويد يعني ترتيب چينش واج ها
و آواها كنار هم .درست است در فارسي هم صداي /au/وﺟود دارد و هم ) /a/فتحه( ولي نمي توان كﻠماتي پيدا كرد كه در آن اين دو صدا در كنار هم آمده باشد.پس بطور منطقي نتيﺠه مي گيريم چون چنين مشكﻠي براي نگارش
و ثبت زبان فارسي وﺟود نداشته است راه حﻠي براي ثبت ان نيز ارائه نشده است ولي هنگامي بخواهيم زبان ها يا گويش هايي را ثبت كنيم كه phonotacticsمتفاوتي دارند اين مشكل نمود پيدا مي كند .
مسأله ديگر كه خوانش لري با خط فارسي را بسيار دشوار مي سازد اين است كه نگارش بسياري از واژگان لري بر مبناي خط فارسي منﺠر به توليد كﻠماتي
مي شود كه شكل نوشتاري يكسان ولي تﻠفﻆ ها و معاني متفاوتي دارند به اصطﻼح زبانشناسي واژه هاي » هم نويسه « ) (homographsبسياري را توليد
آموزش نوشتن و خواندن به لری
/
9
مي كند .واژگان هم نويسه در همه زبانها وﺟود دارند ولي در بسياري از زبانها
مانند فارسي از آنﺠا كه سابقه نوشتاري و آموزش چندين قرني و حتي هزاره
اي دارند اين مشكل به راحتي و .با اندك زحمتي براي خواننده حل مي شود. واژگاني مانند درد ) با تﻠفﻆ هاي dardو (dordيا سم ) با تﻠفﻆ هاي
samو (somنمونه هايي از واژگان هم نويسه در فارسي هستند كه خوانندگان با توﺟه به تﺠربه طوﻻني با كتابت فارسي و بافت ﺟمﻠه
) (contextبه راحتي تﻠفﻆ و معناي صحيح آن را در مي يابند .اما در زباني مانند لري كه خوانندگان سابقه خوانش و نگارش آن را ندارند و گاه خواندن
چند سطر لري نويس مخصوصا اگر به لري اصيل باشد برايشان از هر كار ديگري سخت تر است نمي توانند از اين مزيت خط فارسي براي خوانش زبان فارسي درمورد لري هم استفاده كنند .وانگهي در بررسي ها معﻠوم شده
است كه مﺜﻼ تغييرات فتحه ،كسره و ضمه در لري بيشتر از فارسي موﺟب تغيير معنا مي شود .كﻠمه ساده و دو حرفي » كر« را در نظر بگيريد اگر روي ك
فتحه بيايد يعني ناشنوا ،اگر ضمه بيايد يعني »پسر« و اگر كسره بيايد يعني » ﺟمع شده از شدت درد« .وانگهي در لري دو نوع ضمه و كسره وﺟود دارد كه گاه معني را ﻋوض مي كنند.مﺜﻼ در لري خرم آبادي و لكي » مل« ) با
همان ل كه در فارسي متداول نيست( با فتحه روي م يعني پرنده ،با كسره فارسي واقع بر م يعني » ميل ،خواهش« و با يك نوع كسره خفيف كه در زبانشناسي به آن ) schwaشوآ( مي گويند يعني »گردن«.
10
/
آموزش نوشتن و خواندن به لری
ممكن است برخي استدﻻل كنند كه چرا از »الفباي بين المﻠﻠي آوانگاري«
) (IPAاستفاده نشود .به طور خﻼصه در ﺟواب مي گوييم اوﻻ براي آموزش
الفباي بين المﻠﻠي آوانگاري به ﻋموم مردم همان زحمتي را بايد كشيد كه در
معرفي يك رسم الخط ﺟديد بايد بر ﻋهده گرفت .ثانيا IPAهيچگاه به ﻋنوان نظامي نوشتاري داراي هويت يك خط معرفي نشده است بﻠكه در بررسي هاي ﻋﻠمي آواشناختي و واﺟشناختي و همچنين در فرهنگ نگاري
استفاده مي شود .اضافه بر آن با هويت فرهنگي ما منافات دارد زيرا موﺟب گسست از الفباي فارسي و ﻋربي و به تبع آن گسست فرهنگي مي شود .تا كنون در هيچ ﺟاي دنيا نيز از IPAدر حكم خط يك ﺟامعه زباني )Linguistic
(Communityاستفاده نشده است.
هرچند تﻼش براي تدوين رسم الخط لري در مقايسه با ديگر زبانها سابقه اي طوﻻني ندارد و به دهه هاي اخير بر مي گردد ) مﺜﻼ تﻼشها در زبان كردي تقريبا 1860شروع شده است( در زمينه ابداع خط براي نگارش لري
تا كنون چندين تﻼش مدون صورت گرفته است ،از ﺟمﻠه: -1
خط لري آساره ) 1369شمسي(
-2خط لري پاپريك ) 1374شمسي(
-3خط لور ) 1385شمسي( مورد حمايت نشريه فرهنگي و اﺟتماﻋي لور -4خط زاگرس ) 13992شمسي( مورد حمايت ﺟهاد دانشگاه لرستان تﻼش براي تدوين خط لري نيازي است برگرفته از مﻼحظات ﻋﻠمي و پژوهشي
و نه يك تمايل قوميتي گرايانه كما اينكه ﺟهاد دانشگاه لرستان با
آموزش نوشتن و خواندن به لری
/
11
همكاري اداره ارشاد و فرهنگ و بنابر نقل خودشان با حمايت فرهنگستان زبان
و ادب فارسي كه همگي نهادهاي رسمي و قانوني كشور ﻋزيز ما ايران هستند نيز اين ضرورت را درك كرده اند و به تدوين خطي براي نگارش لري همت
گماشته اند.
رسم الخط پاپريك رسم الخطي است مبتني بر حروف الفباي فارسي و ﻋربي
كه با ايﺠاد تغييراتي در برخي از كاراكترها براي خوانش و نگارش به زبان ها
و گويش هاي مختﻠف مردم لر تدوين گرديده است .در زبان لري تعداد قابل
توﺟهي از همخوان ها ) صامت ها( و واكه ها ) مصوت ها( وﺟود دارد كه در خط فارسي و ﻋربي نظير آن موﺟود نيست از اينرو ابداع كاراكترهايي مبتني بر الفباي فارسي و ﻋربي يا تغيير و بازتعريف كاربري الفباي برخي خطوط ﻋربي مبناي زبان هاي ديگر ﺟهت رفع نيازهاي خوانداري و نوشتاري زبان لري
ضروري مي نمود .با توﺟه به گستره ﺟغرافيايي وسيع زبان لري ﺟهت استخراج داده هاي اوليه براي شناسايي واج ها از مطالعات كتابخانه اي ،پرسش از
پژوهشگران ،و حضور در بين ﺟمعيت گويشوران هدف در استان هاي همدان، لرستان،ايﻼم ،خوزستان ،چهارمحال و بختياري و فارس ،ضبط و نگارش داده ها استفاده گرديده است.
همچنين در ويرايش آن از يافته هاي ﺟديد و حضور گويشوران هدف در
فضاي مﺠازي ﺟهت استخراج و راستي آزمايي بيشتر داده ها بهره گرفته ايم. بدون ترديد رسم الخط پاپريك همچون همه رسم الخط هاي ﺟهان به دليل
ماهيت پيچيده نوشتار ادﻋاي كامل و بدون نقص بودن ندارد ولي كوشش شده
12
/
آموزش نوشتن و خواندن به لری
است تا حدامكان پاسخگو باشد و همچنان آمادگي ويرايش هاي احتمالي در